بازبینی راهکارهای افزایش مراودات مالی ایران و روسیه؛تقویت بنگاه‌های تجاری متوسط

در سال‌های اخیر روابط ایران و روسیه در بسیاری از موارد نزدیک بهم بوده است. با این وجود، به نظر می‌رسد که خطوط اصلی و اساسی روابط بین مسکو و تهران در درازمدت اساساً توسط منافع ملی آن‌ها تعیین می‌شود و نه تغییرات در موازنه قدرت جهانی. نباید فراموش کرد که تعامل با ایران یکی از شروط اساسی اثربخشی استراتژی روسیه در خاورمیانه و در عرصه جهانی است. یعنی مسکو علاقه زیادی به موقعیت تهران دارد و در این میان، یک از اولویت‌های اصلی روسیه در همکاری با ایران دسترسی به اقیانوس هند (خلیج فارس و دریای عرب) است تا نفوذ نظامی خود را در آن منطقه گسترش دهد که کریدور شمال-جنوب تا حدودی این امر را تسهیل می‌کند. البته این کریدور برای هر دو کشور سودمند است. باید در نظر داشت که خلیج فارس و توسعه روابط با کشورهالی عربی حاشیه آن نیز در اولویت مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران، است. از همین روی، بعید است که تهران اجازه ورود بازیگران خارجی جدید به این منطقه را بدهد، به ویژه اینکه استراتژیست‌های ایرانی مدت‌هاست اصرار دارند که مشکلات خلیج فارس باید منحصراً توسط کشورهای ساحلی و بدون دخالت خارجی حل شود. با همه این نوسانات، توسعه حجم مبادلات دوجانبه در اولویت دو کشور بوده که به دلایل مختلف این امر محقق نشده است.

 دلیل حجم اندک تجارت دوجانبه
پیش نیاز لازم برای توسعه روابط اقتصادی ایران و روسیه نزدیکی ارضی آن‌هاست. علیرغم از دست دادن مرز زمینی مشترک، کشورها از طریق دریای خزر به هم متصل می‌شوند. همین موقعیت جغرافیایی ایران که به اقیانوس‌های جهان دسترسی دارد، تمایل روسیه را برای همکاری ترانزیتی افزایش می‌دهد. این همان چیزی است که منجر به پیدایش و اجرای پروژه حمل و نقل شمال به جنوب و انجام قراردادهای سوآپ گازی از روسیه به ایران شد. ایران کشوری فوق العاده غنی از منابع طبیعی به ویژه هیدروکربن است و در این راستا، شرکت‌های گاز و نفت روسیه علاقه‌مند به گسترش فعالیت‌های خود در بازارهای جهانی از جمله از طریق مشارکت در پروژه‌های مشترک نفت و گاز با ایران هستند. علاقه به گسترش همکاری‌های اقتصادی در توسعه پروژه‌های مشترک، فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و تجارت بین دو کشور منعکس شده است. اما علیرغم وجود این عوامل مثبت، حجم مبادلات تجاری بین دو کشور با فرصت‌های بالقوه مطابقت ندارد. هرچند که روابط روسیه و ایران در سال ۲۰۲۳ نتایج مهمی به همراه داشت؛ ایران به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمد، منطقه آزاد تجاری بین ایران و اوراسیا در حال ایجاد و گردش تجاری به طور پیوسته در حال رشد است. در سال ۲۰۲۲ حجم تجارت دوجانبه نزدیک به ۸۰ درصد و در سال ۲۰۲۳ تقریبا ۲۰ درصد افزایش یافت. مقامات روسیه و ایران همواره بر افزایش همکاری‌های اقتصادی دوجانبه و کلا در غرب آسیا تاکید کرده‌اند. اما داده‌ها نشان می‌دهد که سهم جمهوری اسلامی ایران همچنان ۰.۵ درصد از تجارت روسیه بوده و روسیه نیز سهم ۴ درصدی در تجارت ایران دارد. منابع مختلف آمارهای متفاوتی از گردش تجاری دوجانبه ارائه می‌دهند اما بدون احتساب قراردادهای نظامی-فنی، این رقم به ۳ تا ۳.۳ میلیارد دلار می‌رسد که گاها گردش مالی تجاری دو کشور را بیش از ۵ میلیارد دلار نیز بیان می‌کنند. در هر صورت این ارقام با پتانسیل اقتصاد روسیه و ایران به ترتیب با جمعیت ۱۴۶ و ۸۷ میلیون نفر کاملاً نامتناسب است. پیش از این و در چارچوب پروژه راهبردی کریدور شمال-جنوب، گردش تجاری صدها میلیارد دلار پیش‌بینی می‌شد. 
به باور کارشناسان، عامل اصلی محدود کننده تجارت، ساختار صادرات روسیه است. باید توجه داشت که از ۱۶۲ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی، بخش عمده آن مربوط به محصولات کشاورزی است، بطوریکه ۴۱ میلیارد دلار این بخش به طور کامل در انحصار ده‌ها هلدینگ بزرگ کشاورزی با حمایت بانک‌های بزرگ است. در این راستا، سه گروه صنعتی اصلی محصولات صادراتی کالا شامل محصولات غذایی و کشاورزی ۴۱ میلیارد دلار، کود ۱۹ میلیارد دلار و سنگ‌های قیمتی ۱۸ میلیارد دلار را باید متمایز کرد. همچنین، حوزه‌های عمده دیگر، شیمی (۱۰ میلیارد)، هسته‌ای (۹ میلیارد)، چوب (۸ میلیارد)، پلاستیک (۵ میلیارد) وجود دارد، اما محور اصلی صادرات بخش غیرنفتی روسیه، کشاورزی و محصولات غذایی است. همچنین، ناوگان تجاری روسیه برای تجارت با ایران اندک است و بیشتر تعداد ناوگان کوچک با تناژ کافی در دریای سیاه وجود دارد. اکنون امیدهای بسیاری نسبت به تکمیل بخش راه آهن آستارا - رشت وجود دارد که امکان حمل زمینی بار به مناطق مرکزی ایران و سپس جنوب و عراق را فراهم می‌کند. البته برای تحویل فله بار بنادر انزلی امکانات لازم را دارد و از انزلی به رشت خط ریلی ساخته شده و بنادر این منطقه اقتصادی نیز نوسازی شده است. در مجموع، تقویت توان صادرکنندگان متوسط روسی به دلیل کمبود مزمن سرمایه در گردش و دسترسی دشوار به اعتبارات کافی، با مشکل مواجه شده است. بنابراین، با وجود اراده و تمایل سیاسی، پتانسیل عظیم تجارت با ایران محقق نشده باقی می‌ماند. راه حل این مشکل در حمایت از کسب و کارهای متوسط  است که قادر به همکاری با واردکنندگان کوچک‌تر در خاورمیانه هستند. با این حال، تا کنون روند در جهت مخالف و افزایش انحصار در صادرات محصولات کشاورزی است. این امر نه تنها تجارت با جمهوری اسلامی ایران را تسهیل نمی‌کند، بلکه منجر به کاهش قدرت صادرکنندگان متوسط روسیه می‌شود.

تاثیر شرکت‌های حمل و نقلی
روسیه و ایران در حال حاضر در جست‌وجوی پروژه‌های جدید دوجانبه و چندجانبه هستند که می‌تواند به توسعه متوازن و یکپارچه هر دو کشور کمک کند. ساخت نیروگاه اتمی بوشهر نمادی از این همکاری است که نه تنها جنبه اقتصادی، بلکه جنبه ژئوپلیتیکی نیز دارد. همچنین، مجاورت ارضی کشورها باعث علاقه مندی به پروژه‌های حمل و نقل مشترک شده که مهمترین آن‌ها پروژه شمال-جنوب است که برای تضمین حمل و نقل کالا از اروپا به جنوب آسیا از طریق روسیه و ایران طراحی شده است. 
در کریدور شمال-جنوب که روسیه، ایران، عمان، هند، بلاروس، قزاقستان و تاجیکستان به آن ملحق شده‌اند و بیش از ده کشور اروپایی و آسیایی نیز قصد دارند به آن بپیوندند، ایران نقش محوری دارد. البته توسعه و گسترش این پروژه امیدوارکننده مستلزم نوسازی راه‌آهن موجود و ساخت مسیرهای ریلی جدید، جاده‌ها، توسعه تأسیسات بندری است. اگر شرکت‌های روس حمایت مالی از شرکت‌های ساختمانی و حمل‌ونقل خود را داشته باشد، در این صورت می‌توانند فعالیت‌های خود را در ایران به‌طور چشمگیری گسترش دهند که برای روسیه به‌عنوان کشور ترانزیت کالاهای اروپایی و آسیایی نیز مفید خواهد بود.

نویسنده/توحید ورستان