خواجه عطا؛ حکمرانی فراموش‌شده در جغرافیای هرمز

هرمز در آستانه‌ی تغییرات بزرگ

اوایل قرن شانزدهم میلادی، هرمز در موقعیتی حساس قرار داشت. از یک سو، صفویان در ایران قدرت گرفته بودند و شاه اسماعیل صفوی سلطنت خود را تحکیم می‌کرد. از سوی دیگر، عثمانی‌ها در اوج قدرت بودند و بخش‌های بزرگی از منطقه را در اختیار داشتند. هرمز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری خلیج فارس، دستخوش بی‌ثباتی شد.

رامین آذرمهر درباره‌ی وضعیت آن دوران می‌گوید:

"حدود دو تا سه سال پیش از قدرت گرفتن خواجه عطا، هرمز در آشفتگی کامل بود. تورانشاه سوم، پادشاه وقت، پدرش را به قتل رساند و بسیاری از شاهزادگان را از میان برداشت. اما دیری نپایید که او نیز سرنگون شد. در این میان، خواجه عطا از فرصت استفاده کرد و نفوذ خود را گسترش داد."

در این شرایط، یک فرد باهوش و آینده‌نگر می‌توانست هرمز را از سقوط حتمی نجات دهد. این فرد، کسی نبود جز خواجه عطا.

ظهور خواجه عطا؛ سیاست‌مداری زیرک در دل بحران

خواجه عطا، برخلاف بسیاری از حکمرانان پیشین، رویکردی دیپلماتیک و هوشمندانه را در پیش گرفت. او می‌دانست که برای تثبیت قدرت، باید هم از حمایت دولت مرکزی صفوی بهره ببرد، و هم با دشمنان منطقه‌ای خود کنار بیاید.

آذرمهر توضیح می‌دهد:

"او در ابتدا خراج سالانه‌ای به دولت مرکزی صفوی پرداخت تا حمایت آن‌ها را جلب کند. سپس، برای جلوگیری از حمله‌ی مجدد حاکم لار، یکی از شاهزادگان مرتبط با این خاندان را بر تخت نشاند. اما پس از تثبیت موقعیت خود، این شاهزاده را کنار گذاشت و فردی دیگر را جایگزین او کرد."

این اقدامات نشان از درایت سیاسی بالای خواجه عطا داشت. او توانست هرمز را از یک جنگ داخلی نجات دهد و آن را به یک قدرت تجاری منطقه‌ای تبدیل کند.

مقابله با پرتغالی‌ها؛ مقاومت در برابر استعمار

ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس، بزرگ‌ترین چالش دوران حکمرانی خواجه عطا بود. پرتغالی‌ها که به‌دنبال تسلط بر مسیرهای تجاری خلیج فارس بودند، در سال ۱۵۱۵ میلادی، به رهبری آلفونسو د آلبوکرک، برای تصرف هرمز اقدام کردند.

آذرمهر در این‌باره می‌گوید:

"آلبوکرک ابتدا با پیشنهاد اتحاد و همکاری به سراغ خواجه عطا رفت، اما او که خطر استعمار را درک کرده بود، این پیشنهاد را رد کرد. در نهایت، پرتغالی‌ها با حمله‌ی نظامی هرمز را اشغال کردند. اما سیاست‌های خواجه عطا باعث شد مقاومت هرمزیان برای مدتی طولانی‌تر ادامه یابد."

هرچند در نهایت هرمز به اشغال پرتغالی‌ها درآمد، اما خواجه عطا نشان داد که استعمارگران نمی‌توانند به‌سادگی قدرت خود را در منطقه تثبیت کنند.

---

محله‌ی خواجه عطا و جشنواره‌ی آن

در دوران صفوی، محله‌ای به نام «خواجه عطا» در بندرعباس شکل گرفت که به‌دلیل چاه‌های آب شیرین شهرت داشت. در دوره‌ی کریم‌خان زند، این محله رونق بیشتری یافت و به یکی از مراکز تجاری و مسکونی مهم تبدیل شد.

در سال‌های اخیر، جشنواره‌ی خواجه عطا در بندرعباس برگزار می‌شود تا یاد و خاطره‌ی این شخصیت تاریخی زنده بماند. این جشنواره شامل نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، موسیقی محلی و غذاهای سنتی جنوب ایران است و نقش مهمی در معرفی فرهنگ منطقه دارد.

آذرمهر درباره‌ی مزایای این جشنواره می‌گوید:

✔ افزایش آگاهی درباره‌ی تاریخ هرمز

✔ تقویت گردشگری فرهنگی

✔ حمایت از هنر و صنایع‌دستی محلی

✔ احیای سنت‌های بومی و فرهنگ جنوب ایران

---

اهمیت تاریخی و فراموشی یک نام

با وجود تأثیر عمیق خواجه عطا بر هرمز، نام او در بسیاری از منابع تاریخی کم‌رنگ شده است.

رامین آذرمهر معتقد است که چند عامل در این فراموشی تاریخی نقش داشته‌اند:

1. تسلط پرتغالی‌ها بر هرمز و تغییرات سیاسی پس از آن

2. تمرکز صفویان بر سیاست‌های داخلی و کم‌توجهی به فرمانروایان مرزی

3. کمبود منابع تاریخی محلی که به ثبت دقیق زندگی او بپردازد

اما در سال‌های اخیر، پژوهش‌های جدید درباره‌ی هرمز و نقش آن در تجارت جهانی، اهمیت بازخوانی زندگی و دستاوردهای خواجه عطا را بیشتر کرده است.

خواجه عطا؛ حکمرانی آینده‌نگر

در پایان، آذرمهر می‌گوید:"خواجه عطا شخصیتی هوشمند و آینده‌نگر بود که در یکی از حساس‌ترین دوران‌های تاریخ هرمز، توانست تعادل قدرت را حفظ کند. او نه‌تنها ثبات سیاسی و اقتصادی را برای هرمز به ارمغان آورد، بلکه در برابر نفوذ استعمار پرتغال نیز تا حد توان مقاومت کرد. امروز، شناخت و معرفی چنین شخصیت‌هایی می‌تواند به درک بهتر سیاست‌های منطقه‌ای و تاریخ تجارت دریایی کمک کند."

شاید زمان آن رسیده باشد که این شخصیت فراموش‌شده، دوباره در حافظه‌ی تاریخی ما جایگاه خود را پیدا کند