مشکلات اقتصادی، سدی مقابل ازدواج جوانان

«ازدواج» یک امر جدایی‌ناپذیر از خصلت‌های انسانی است که همواره موردتوجه قرارگرفته است. ازدواج‌های موفق باعث ترقی زوجین در زندگی خواهد شد و در مقابل بسیاری از ازدواج‌های ناموفق منجر به ناهنجاری‌هایی در جامعه می‌شوند. درنتیجه، انتخاب همسر مناسب در آینده‌ی فرد نقش به سزایی دارد. صبح ساحل برای بررسی تحولات ازدواج از گذشته تاکنون، به سراغ «یاسر رستگار»، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه هرمزگان رفته است. در ادامه به مصاحبه‌ای با ایشان خواهیم پرداخت.

چه امری باعث تحول ازدواج شده است؟
ازدواج به‌عنوان گسترده‌ترین و عمومی‌ترین این در تاریخ بشر شناخته‌شده است. مهم‌ترین ویژگی و فایده‌ی این این، تولید نسل و استقرار نهاد خانواده است. ازدواج همانند پدیده‌های اجتماعی دیگر، با گذر زمان تحول‌یافته است و توانسته خود را با شرایط کنونی وفق دهد. به‌طورکلی، ازدواج را عنصر اصلی تحول در نهاد خانواده می‌نامند. همچنین با نگاه به نهاد خانواده‌ی زوجین و الگوی رفتاری خانواده‌شان، می‌توان به میزان کیفیت ازدواج و تفاهم زوجین پی برد. تحول در ازدواج زوجین ایرانی را ناشی از مواردی ازجمله گسترش شهرنشینی، صنعتی شدن جامعه، تحول جایگاه زنان در جامعه، گسترش فزاینده‌ی فناوری‌های ارتباطی و رسانه‌ای و به‌طورکلی هر بستری که دارای برچسب « مدرنیزاسیون» و «نوسازی»، ملاک تحول در ازدواج است. در جامعه کنونی به‌ویژه در مراکز کلان‌شهرهای کشور، این تحول بیشتر به چشم می‌خورد.

نقش خانواده در تحولات ازدواج چیست؟
درگذشته خانواده به‌عنوان یک‌نهاد اقتصادی و معیشتی در نظر گرفته می‌شد. به عبارتی خانواده موظف بود که تمام نیازهای جسمی، اقتصادی و جنسی فرد را تأمین کند و امروزه معنای عاطفی هم به این وظایف اضافه‌شده است، به همین تناسب الگوهای ازدواج هم در حال تغییر هستند. به‌طورکلی، به تناسبی که الگوی خانواده تغییر کند، ملاک‌های ازدواج هم‌تغییر خواهد کرد. تغییر دیگری که در خانواده به چشم می‌خورد، خانواده دیگر منبع تام و کامل هویت فرد نیست. به عبارتی، اگر درگذشته خانواده می‌توانست تمامی هویت فرد را به دست گیرد، امروزه این توان را نخواهد داشت. خارج شدن منابع هویت‌ساز از دست خانواده‌ها و سوق داده شدن به سمت بستر بیرون از خانواده را می‌توان یکی از دلایل این امر دانست. در حال حاضر برای ازدواج هم شاهد این تحول هستیم. درگذشته خانواده‌ها، برای مقوله‌ی ازدواج، قدرت تعیین‌کنندگی از فرد را سلب می‌کرد ولی امروزه الگوهای اختیاری شدن ازدواج روی کار آمده‌ است و فرد الگوهای رفتاری و همسر خود را انتخاب می‌نماید و درنهایت با خانواده در میان می‌گذارند. پس می‌توان نتیجه گرفت که نقش خانواده‌ها به‌طور کامل حذف نشده است. مصرفی شدن خانواده‌ها، تحولی دیگر در خانوارهای ایرانی است. در اکثر کشورها مشاهده می‌شود که خانواده‌ی هسته‌ای به‌عنوان یک خانواده مصرفی شناخته می‌شود و می‌توان تحولات اقتصادی در جهان را یکی از علل این امر دانست. اساساً خانواده‌ای که از گسترده به هسته‌ای تبدیل خواهد شد به همان تناسب میزان مصرفش تشدید می‌شود. این موضوع در الگوی ازدواج هم نمایان است، در ازدواج شاهد نوعی از الگوهای رفتاری خواهیم‌ بود که در آن ملاک‌های اقتصادی و مصرفی به‌شدت حائز اهمیت است. همچنین این مسئله‌ی اقتصادی و مصرفی شدن ازدواج خودش را در دو جنبه نشان می‌دهد، اولاً فرد به دنبال پیدا کردن همسر شاغل یا ثروتمند هستند و خواه‌ناخواه ملاک‌های ازدواج به سمت مادیات سوق داده ‌می‌شوند. سطح دوم، فرم و ظاهر ازدواج است که این موضوع هم‌شکل مصرفی و مادی به خود گرفته است، اگر فردی توانایی برگزاری مراسم مطلوبی را نداشته باشد، شانسش در ازدواج بسیار پایین خواهد آمد؛ بنابراین می‌توان یکی از دلایل دوری از ازدواج و پس‌زده شدن را عدم تمکن مالی و عدم اجرای به‌روز مراسم دانست.

امروزه شاخص برای ازدواج به چه صورت است؟
به‌طورکلی، شاخصی در ازدواج به نام «عمومیت ازدواج» وجود دارد که یک شاخص جامعه‌شناختی است و به معنای فراوانی افرادی است که در طول زندگیشان حداقل یکبار ازدواج خواهند کرد. امروزه میزان عمومیت ازدواج در جوامع توسعه‌یافته و در ایران، در کلان‌شهرها کاهش پیداکرده است. به‌علاوه، در شهرستان بندرعباس نسبت به دیگر نقاط هرمزگان، میزان عمومیت ازدواج کاهش اندکی پیداکرده است. به میزانی که عمومیت ازدواج کاهش پیدا کند، تجرد قطعی افزایش پیدا می‌کند. برخی براین باور هستند که ملاک‌های اقتصادی، تنها دلیل کاهش عمومیت ازدواج است اما آنچه که باید در نظر گرفت این است که ملاک اقتصادی شرط لازم است اما برای دلیل کاهش عمومیت، کافی نیست. تغییر در معنای ازدواج در سطح فرهنگی قابل‌مشاهده ‌است. به‌عبارتی‌دیگر، درگذشته ازدواج معنای دینی‌ای داشت، به‌گونه‌ای که فردی ازدواج‌نکرده بود، برچسب‎های منفی به خود ‌می‌گرفت. البته امروزه در برخی از مناطق‌های توسعه‌نیافته، این برچسب‌های منفی به چشم‌ می‌خورد. لذا تجرد قطعی مانند گذشته سرزنش نمی‌شود و حتی سبک زندگی جدید در حال پذیرش عموم است. بابیان تغییر در شاخص‌های مختلف ازدواج و تفکرات به‌روز شده، نمی‌توان انتظار داشت که با بهبود شرایط اقتصادی، افزایش ازدواج مانند عصر سنت باشد.

تعریف الگوهای ارزشی در ازدواج چیست؟
سه الگوی ارزشی در جامعه برای افراد در آستانه‌ی ازدواج وجود دارد. اولین الگو، الگوهای ماده‌گرایان هستند که دارای ملاک‌هایی ازجمله ظاهری، ملاک‌های اقتصادی، ملاک‌های زیباشناختی است. الگوی دوم فرامادی است که شامل ارزش‌های دینی و اهمیت خانواده و توجه به منابع قدسی (سخنان ائمه و قرآن) است. الگوی سوم التقاطی است، به عبارتی فرد در آستانه‌ی ازدواج، دو الگوی ارزشی اول را باهم خواستار است. در ایران بیشتر شاهد این نوع الگو برای ازدواج هستیم، به‌گونه‌ای که فرد هم ملاک‌های زیبایی و اقتصادی برایش حائز اهمیت است و از طرفی خانواده و منابع قدسی ارزشمند هستند که این تطابق خانواده‎‌های مذهبی و مصرف گرایانه یک ناهمخوانی را در جامعه ایجاد خواهد کرد.

آیا ازدواج بین نسل‌ها تغییر پیداکرده است؟
تحول بین نسل‌ها شایع و رایج است. به‌طورکلی، ازدواج به دو نوع فردگرا و جمع‌گرا تعریف می‌شود. ازدواج جمع‌گرا که درگذشته بیشتر مرسوم بوده است، بدین‌صورت است که در انتخاب همسر و شیوه‌ی برگزاری مراسم، فرد کمترین نقش را دارد و ملاک انتخاب خانواده و جمع است. در نسل جدید ارزش‌های ازدواج فردگرایانه است. در این شیوه ازدواج از شکل سنتی به شکل عاطفی و رمانتیک تحول پیداکرده است، به‌گونه‌ای که فرد در انتخاب همسر و این برگزاری مراسم، خود زوجین تعیین‌کننده هستند. درنهایت هم در محتوا و هم در فرم ازدواج شامل این تحول هستیم.

ازدواج در دوران کرونا چه وضعیتی پیداکرده است؟
«تعلیق این»، یکی از پیامدهایی که بحران کرونا در جوامع به بار آورده است، به‌عبارتی‌دیگر کرونا موجب معلق ماندن تمامی مراسمات شده است و تا اطلاع ثانوی مراسمات برگزار نخواهند شد. همانطور که آیین‌های عمومی و سوگواری متوقف‌شده است، این ازدواج هم از این امر مستثنی نیست. زوجین با برگزاری مراسمات خود، خواهان اطلاع‌رسانی به آشنایان خود و شاهد بودن آنان در این مراسم هستند. برگزاری مراسم ازدواج، بخشی از مشروعیت اجتماعی این ازدواج است که اگر این مراسمات نباشد، بایستی این مشروعیت را جور دیگری جبران کرد. درنهایت کلیت ماجرا این است که به طرز کاملاً محسوسی، فراوانی ازدواج و مراسم کمتر شده است و با فروکش کردن بحران کرونا به حالت قبل بازمی‌گردد، مگر اینکه سناریوی بدبینانه‌ای برای کرونا داشته باشیم که سالیان سال وجود داشته باشد و این امر موجب ظهور شیوه‌های دیگری از برگزاری مراسمات خواهد شد.