گفت‌وگو با دلیری، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی گروه شیلات دانشگاه هرمزگان؛

«مسلم دلیری» از چهره‌های علمی موفق استان هرمزگان است که در سال‌های اخیر تحقیقات متعددی در زمینه‌های مختلف مرتبط با اکوسیستم دریا انجام داده است. او در پژوهش جدید به همراه چند تن از اساتید دیگر به موضوع وجود آلودگی ترکیبات دارویی در فاضلاب شهری بندرعباس پرداخته است. دلیری معتقد است که بر اساس مستندات موجود، تنوع و غنای گونه¬ای اکوسیستم خلیج‌فارس به‌واسطه انواع مختلفی از فعالیت¬های انسانی مثل صید بی¬رویه، ورود انواع مختلف آلودگی¬ها، تغییرات اقلیمی، توسعه آب¬شیرین¬کن¬ها و رهاسازی پساب آن‌ها و ... به‌صورت جدی در حال تهدید است و اگر رویکرد و رفتار کنونی ادامه پیدا کند، قطعاً در آینده باید منتظر اتفاقات ناگواری باشیم.

 

مقاله حاضر حاصل یک پروژه تحقیقاتی انجام‌شده توسط پژوهشگرانی از دانشگاه هرمزگان، دانشگاه اکسترمادورا از کشور اسپانیا، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان و پژوهشکده میگوی کشور است که در مجله بین¬المللی ارزیابی و پایش¬های زیست¬محیطی وابسته به انتشارات اسپرینگر در اواخر سال 2022 به چاپ رسیده است. این مقاله به ارزیابی ریسک اکولوژیک گروهی از آلاینده های نوظهور تحت عنوان بقایای فعال آنتی بیوتیک ها می پردازد. در این مقاله احتمال آلودگی پساب فاضلاب شهری بندرعباس {که به اکوسیستم ساحلی خلیج‌فارس تخلیه می شود} به بقایای فعال آنتی بیوتیک های «آموکسی سیلین» و «آزیترومایسین» مورد بررسی قرارگرفته است.

 در ابتدا بر اساس اطلاعات موجود در پایگاه داده سازمان غذا و داروی هرمزگان پرمصرف ترین آنتی بیوتیک ها توسط شهروندان بندرعباس شناسایی شد که آنتی بیوتیک های آموکسی سیلین و آزیترومایسین به ترتیب پرمصرف ترین‌ها بودند. سپس در طول ماه¬های مختلف از پساب خروجی فاضلاب شهری بندرعباس در دونقطه خور گورسوزان و سورو نمونه تهیه و جهت سنجش میزان آلودگی به این نوع آنتی بیوتیک ها به آزمایشگاه تخصصی منتقل شدند. نتایج آزمایش‌ها نشان داد که در هر لیتر پساب فاضلاب شهری بین 440-230 میکروگرم بر لیتر بقایای فعال آنتی¬بیوتیک آموکسی¬سیلین و 330-250 میکروگرم بر لیتر بقایای آزیترومایسین وجود دارد که حداقل درباره آموکسی سیلین بیشترین مقدار آلودگی گزارش‌شده در سراسر دنیا است. همچنین نتایج این تحقیق نشان داد که ریسک اکولوژیک این دو نوع آلاینده که در فاضلاب شهری بندرعباس وجود دارند بسیار بالاست و سلامت اکوسیستم دریایی خلیج‌فارس و نهایتاً جامعه انسانی را به‌طورجدی تهدید می¬کند. 

 

اصطلاحا آلاینده‌های نوظهور (Emerging Contaminants) ، مواد شیمیایی مصنوعی یا طبیعی یا میکروارگانیسم¬هایی هستند که باوجوداینکه پتانسیل ورود به طبیعت رادارند، اما معمولا در محیط زیست طبیعی مورد پایش و نظارت قرار نمی گیرند و اثرات نامطلوبی بر سلامت اکوسیستم و نهایتاانسان ها دارند. امروزه ترکیبات دارویی یک گروه از آلاینده های نوظهور به ‌شمار می‌آیند و آلودگی های ناشی از بقایای آن‌ها به یکی از نگرانی های جدید و جدی دوستداران محیط زیست و سلامت جامعه انسانی تبدیل‌شده است. در میان گرو های مختلف محصولات دارویی، آنتی‌بیوتیک‌ها از پرکاربردترین آن‌ها هستند، به‌طوری‌که تخمین زده‌شده است که میزان مصرف سالانه آنتی‌بیوتیک در سراسر جهان بین200-100 هزار تن است. این در حالی است که پژوهش¬ها نشان می دهد آنتی بيوتيک ها پس از مصرف، در بدن انسان به‌طور کـامـل متابوليز نمی شوند و حدود 30-90 درصد آن‌ها پس از دفع به‌صورت فعال باقی می¬مانند. ازاین‌رو می‌توان نتيجه گرفت که سالانه حداقل بین 180-30 هزار تن آنتی‌بیوتیک فعال وارد محیط‌زیست می¬شود. 

تقریبا از اوایل دهه 1980 میلادی تحقیقات محققین اروپایی نشان داد که بقایای دارویی (به‌ویژه آنتی بیوتیک ها) می‌توانند از طرق مختلف مانند تخلیه فاضلاب شهری، صنعت تولید دارو، پرورش دام و آبزیان، شیرابه زباله های حاوی ترکیبات دارویی (آنتی‌بیوتیکی)، رواناب حاصل از مزارع کشاورزی حاوی کود دامی و ...وارد محیط شوند و به‌عنوان یک آلاینده همواره در محیط زندگی گیاهان و جانوران خشکی زی و آبزی  و یا حتی در آب آشامیدنی انسان انتشار یابند. منبع اصلی ورود این ریز آلاینده‌های آلی به طبیعت (آب‌وخاک) فاضلاب تصفیه نشده است، چراکه فرایندهای متداول تصفیه فاضلاب قادر به حذف همه داروها از پساب آلوده به آن‌ها نیست. در درجه اول وجود مستمر این نوع آلاینده ها در طبیعت می تواند باعث افزایش جمعیت باکتری های مقاوم و حفظ فشار انتخابی روی جمعیت میکروارگانیسم ها شود و عملکرد اکوسیستم های طبیعی را دچار اختلال کند. بر همین اساس، طبق آمارهای منتشرشده توسط سازمان بهداشت جهانی سالانه 33 هزار نفر در کشورهای عضو اتحادیه اروپا به دلیل عفونت های ناشی از باکتری¬های مقاوم به آنتی بیوتیک ها می میرند. این شرایط در ایالات‌متحده آمریکا نیز مشابه است، به‌طوری‌که سالانه 8/2 میلیون نفر دچار بیماری¬های عفونی ناشی از باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک می شوند که 35 هزار نفر آن‌ها نمی توانند مقاومت کنند و تسلیم مرگ می‌شوند. 

در سالیان اخیر وجود بقایای فعال ترکیبات آنتی بیوتیکی در اکوسیستم های مختلف آبی توسط بسیاری از محققین در سراسر دنیا موردبررسی قرارگرفته و گزارش‌شده که تماس مداوم موجودات آبزی با این ریز آلاینده‌ها (حتی در غلظت¬های در حد نانوگرم یا میکروگرم) باعث اختلال در غدد درون ریز ماهیان، تأثیر منفی بر تکامل جنینی و رشد لاروی، تأثیر بر فیزیولوژی و مورفولوژی موجودات آبزی از طریق تغییر فعالیت طبیعی آنزیم¬های بدن و محدود شدن تکثیر و رشد سلولی، سرکوب سیستم ایمنی، آسیب های ژنتیکی و ... می شود و نهایتا اینکه تجمع زیستی این ترکیبات یا متابولیت¬های آن‌ها در بافت موجودات آبزی و مصرف آن‌ها توسط انسان تأثیرات منفی بر سلامت جامعه نیز دارد. 

همان‌طور که گفتم تخلیه فاضلاب ها منبع اصلی و رایج آلودگی ترکیبات دارویی به محیط‌زیست زمین و اکوسیستم های آبی است که طبق گزارش¬ها، پساب فاضلاب شهری بندرعباس با حجم 700-500 لیتر بر ثانیه به اکوسیستم ساحلی تخلیه می شود و با توجه به نتایج این تحقیق که در هر لیتر میزان بالایی از بقایای آلودگی بقایای فعال ترکیبات آنتی بیوتیک موجود است،  بدون شک اثرات سوئی بر اکوسیستم ساحلی و شهروندان و افرادی که از آبزیان آلوده به این نوع آلاینده ها استفاده می کنند، خواهد داشت. در حال حاضر در ابتدای راه شناسایی این نوع از آلودگی در منطقه هستیم نیاز است محققین بیشتری به این زمینه ورود کنند و حتی بتوانند با انجام پژوهش هایی با شبیه¬سازی محیط طبیعی اثرات سوء ورود بقایای ترکیبات دریایی به دریا را در درازمدت پیش بینی کنند.

 

همان‌طور که اشاره شد این نوع از آلاینده ها در چند بُعد اثرگذار هستند که در کوتاه‌مدت باعث افزایش مقاومت باکتری¬ها بیماری¬زای موجود در محیط می-شوند و عملاً درمان افراد مبتلابه بیماری¬های عفونی ناشی از این باکتری¬ها را بسیار مشکل می¬کند، کما اینکه طبق آمارهایی که خدمتتان عرض کردم میزان مرگ¬ومیرهایی که در اروپا و آمریکا گزارش‌شده رقم کمی نیست. اگر برای کشور ما چنین اطلاعاتی در دست نیست قاعدتاً به دلیل نو بودن مسئله و نداشتن اطلاعات مستند و علمی است نه نبود و یا بی تأثیر بودن آن‌ها. 

همان‌طور که قبل‌تر گفتم وجود این نوع از آلودگی در اکوسیستم آب های ساحلی باعث اختلال در سیستم ایمنی موجودات آبزی، فیزیولوژی تولیدمثل آن‌ها، تغییرات ساختار ژنتیکی در نسل¬های جدید و ... می¬شود و با توجه به تجمع این ترکیبات در بافت¬های بدن موجودات آبزی می تواند انسان را که مصرف‌کننده نهایی این موجودات است، گرفتار کند و باعث واکنش های آلرژیک در بدن شود. با این تفاسیر و با توجه به اینکه میزان بالایی از این نوع آلودگی در منطقه ما در حال ورود به دریا است، قطعا با بررسی های بیشتر آثار سوء آن‌ها در آینده بیشتر نمایان خواهد شد. البته باید این را هم اشاره‌کنم که ما فقط دو ترکیب آنتی بیوتیک را موردمطالعه قراردادیم و چه‌بسا انواع دیگری از آنتی بیوتیک‌ها در پساب تخلیه‌شده نیز وجود داشته باشد و ورود هم‌زمان چندین نوع ترکیب آنتی¬بیوتیکی در کنار سایر آلاینده ها مثل فلزات سنگین و ... باعث تشدید اثرات سوء آن‌ها نیز بشود.

 

بر اساس مستندات موجود، تنوع و غنای گونه¬ای اکوسیستم خلیج‌فارس (خصوصا مناطق ساحلی)  به‌واسطه انواع مختلفی از فعالیت های انسانی مثل صید بی رویه، ورود انواع مختلف آلودگی ها (آلودگی های نفتی، فلزات سنگین، پلاستیک ها و میکرو پلاستیک‌ها و ...)، تغییرات اقلیمی (که البته این مورد یک مسئله جهانی است)، توسعه آب شیرین کن ها و رهاسازی پساب آن‌ها و ... به‌صورت جدی در حال تهدید است و اگر همین رویکرد و رفتار را در قبال این اکوسیستم ارزشمند و نعمت خدادادی ادامه بدهیم قطعاً در آینده باید منتظر اتفاقات ناگواری باشیم کما اینکه هم‌اکنون نیز برخی از این رخداد¬های زیست¬محیطی ملموس و قابل‌درک است. 

 

 راهکار اول این است که پساب فاضلاب شهری بندرعباس آن‌هم با این حجم را به دریا وارد نکنیم. اما بسیاری از کشورها امروزه در کنار تعریف استانداردهای زیست¬محیطی و تجهیز تصفیه خانه های فاضلاب به دستگاه های با تکنولوژی های نوین، از فرایند جذب سطحی که یکی از راه¬های کارا و قابل‌اعتماد در حذف بقایای ترکیبات دارویی از پساب فاضلاب ها است، استفاده می کنند؛ البته معمولا پروتکل این فرایند با توجه به ساختار شیمیایی ترکیبات آنتی بیوتیک ها غالبا متفاوت است و برای حذف هر ترکیب تقریبا باید به‌طور اختصاصی عمل کرد. به‌عنوان نمونه گزارش‌شده که استفاده از جاذب کیتوزان اصلاح‌شده با نانو ذرات مغناطیسی آهن  برای حذف آنتی بیوتیک ازیترومایسین در محیط های آبی بسیار اثربخش است 

و ما هم باید به این سمت پیش برویم که برای حذف این نوع آلاینده از پساب به‌صورت اختصاصی عمل کنیم.