در زمان حکومت منوچهرشاه در ایران، جنگ طولانی‌ای میان ایران و توران وجود داشت. سرانجام در یکم تیرماه، سپاه ایران شکست بدی خورد و این روز برای ایرانیان عزای ملی اعلام شد، درحال حاضر زرتشتیان برای دیدار خانواده های عزادار این روز را برمی‌گزینند. بعداز این شکست سخت، سپاه ایران درمازندران به تنگنا آمده‌بود که درنهایت دوسپاه تصمیم به مشخص کردن مرز بین دوکشور گرفتند. تصمیم براین شد که از مازندران تیری به طرف خاور پرتاب کنند، هرجا تیر فرود آمد مرز دو کشور قرار می‌گیرد. آرش کمانگیر که جز بهترین کماندارهای سپاه ایران بود، برای پرتاب تیر انتخاب شد. به‌گفته‌ی ایرانیان باستان، درزمان پرتاب تیر از کمان آرش، فرشته‌ی‌باد به محافظت از تیر آمد. تیر از بامداد تا نیمروز در آسمان معلق بود، سرانجام درکنار رود جیهون فرود آمد. به همین دلیل جشن «تیرگان» دربین مردم ایران رواج یافت. 

دیدگاه دوم مربوط به فرشته باران (تیشتر) یا نبردی همیشگی میان بدی و نیکی است. فرشته باران در ده روز اول ماه درقالب جوانی 15ساله، ده روز دوم ماه به صورت گاوی نر و ده روز سوم مانند اسبی نمایان می‌شود.  تیشتر به شکل اسبی سفید در دریای کیهانی فرورفت و در آن‌جا با دیو خشکسالی(اپوش) که در شکل اسبی سیاه بود، روبرو شد و به مدت سه شبانه روز نبرد بین آن‌ها ادامه پیدا کرد، درنهایت تیشتر شکست خورده نزد خدا رفته و از او کمک خواست، سپس مجددا به مبارزه رفت و خشکسالی را شکست داد. این امر باعث  باران بسیار ‌و رونقی دوباره در سرزمین های ایران شد. مردم ایران هرساله این روز را به یاد پیروزی علیه خشکسالی جشن می‎‌گرفتند.  روایت دیگری در مورد تاریخچه جشن تیرگان وجود دارد که این چنین است: در زمان ساسانیان، خشکسالی در ایران به مدت هفت سال روی می‌دهد ودر چنین روزی مردم روی به بیابان آورده و با نیایش خود از پروردگار آرزوی باریدن باران می‌کنند. پس از آن بارش باران آغاز شده و به دلیل باریدن باران در چنین روزی مردم احساس خوشحالی وشادی خود را با پاشیدن آب به یکدیگر ابراز می کنند که یکی از آیین های این جشن بشمار می رود و به آب پاشان مشهور است.

 

  

  

    

آب در این جشن بسیار حائز اهمیت است، به همین علت مراسم بیشتر در کنار رودخانه و چشمه برگزار می‌شود. یکی از رسم‌ورسومات این جشن آب‌پاشیدن روی یکدیگر است. در این مراسم آب‎‌پاشان، مردم به یاد فرشته تیشتر و به خاطر گرمای هوا با پاشاندن آب روی یک‌دیگر گرمای هوای تیر را به در می‌کنند. یکی از دیگر از مراسمات این جشن، فال کوزه است. 

روز قبل از جشن تیرگان دختری کوزه سبز رنگی را پر از آب می‌کند و  بین همه کسانی که آرزویی دارند، دور می‌چرخاند. راغبان هرکدام انگشتر، سکه، سنجاق سر یا شی کوچکی را درون کوزه می‌اندازند و دختر، کوزه را در زیر درخت همیشه سبزی مثل سرو یا کاج می‌گذارد. در روز جشن و بعد از مراسم آب پاشان، همان دختر کوزه را بین آنهایی که آرزو کرده‌اند، خواهد برد. کهنسالان جمع شعری را با صدای بلند می‌خوانند و دختر بعداز اتمام هر شعر دستش را درون کوزه می‌برد  و شی هرشخص را به صاحبش بازمی‌گرداند. شعر خوانده شده هم جواب آرزویی است که صاحب شی کرده است. دیگر رسومات تیرگان این است که؛ در ابتدای مراسم و بعد از خوردن شیرینی، بندی که از هفت رنگ پارچه یا ریسمان رنگی بافته شده را به دست می‌بندند، بندی که به آن تیر و باد می‌گویند.

 ۹ روز بعد و در روز باد در  پشت‌بام یا جای بلندی دستبند را به باد می‌سپارند تا آرزوهایشان را با خود ببرد و در حینش این شعر را می‌خوانند:   

     «تیر برو   باد بیا    ....    غم برو   شاد  بیا

  محنت برو   روزی بیا  ...    خوشه‌ی مرواری بیا»

جشن تیرگان هر ساله در کوه دماوند، آمل و همه ساله توسط زرتشتیان ایران در شهرهای تهران، کرج، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز، منطقه زلف آباد اراک و کشورهایی مثل سوئد، تورنتو و آمریکا در روز دهم تیر برگزار می‌کنند، البته تعطیل نبودن این روز در ایران و دیگر کشورها باعث شده  که این جشن را در نزدیکترین روز تعطیل برگزار کنند. تیرگان در همه شهرها در یک تاریخ برگزار نمی‌شود. انجمن کوهنوردان ایران» در روز سیزدهم تیرماه تیرگان در دامنه‌های دماوند در شهررینه، لاریجان آمل برپا می‌کنند. در فراهان مردم این جشن را در روز آغاز تابستان و بیشتر در ستایش از گندم و به عنوان جشنی برای برداشت گندم برگزار می‌کنند.در جاهای دیگری مثل مازندران، تیرگان به «تیرماه سیزده شو» معروف است و در شب سیزدهم آبان، جشن آن برگزار می‌شود.در اردهال، مردم تیرگان را در سیزدهم مهرماه جشن می‌گیرند. مردم مهدی شهر سنگسر این جشن را با نام «تیر مو ای سیزده» و در روز ۲۲ آبان ماه برپا می‌کنند و در آن، خوراکی ای به نام «سیزده تامو» می‌پزند و ارمنیان اصفهان نیز جشن تیرگان را در روز سیزدهم ژانویه برگزار می‌کنند.

 

منابع: تانما، تابناک، بیتوته