بیست و پنجمین میراث ملی ایران در یونسکو

راه آهن سراسری در گستره وسیعی از ایران، شمال و جنوب کشور را به یکدیگر وصل می‌کند. این خط ریلی سراسری قدمتی نزدیک به یک قرن دارد. چهارم شهریورماه تاریخ افتتاح راه آهن سراسری ایران عنوان می‌شود.

از دوره قاجار ایده های اولیه راه اندازی راه آهن سراسری ایران که به «شمال جنوب» شهرت دارد،‌ آغاز شد و در دوران پهلوی گسترش پیدا کرد. راه آهن سراسری ایران یکی از قدیمی‌ترین مسیرهای حمل و نقل داخل کشور ما به شمار می‌رود که استان‌های زیادی را پوشش می‌دهد. این خط ریلی گسترده در بازه‌های زمانی مختلف به دست پیمانکاران آمریکایی و اروپایی تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید. قدمت راه آهن سراسری ایران نزدیک به ۱۰۰ سال است؛ البته نخستین خطوط ریلی در ایران نزدیک به ۱۵۰ سال پیش ساخته شدند؛ اما عمر خط ریلی گسترده امروزی که از آن با نام راه آهن سراسری شمال جنوب ایران یاد می‌کنند، نزدیک به یک قرن است و پل ورسک شاخص‌ترین اثر سازه‌ای آن محسوب می‌شود.

سوم مرداد ماه 1400 مطابق با 25 جولای 2021،‌ در چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو «راه آهن سراسری ایران» به عنوان بیست و پنجمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید.

راه  آهن سراسری ایران چگونه ساخته شد؟

گرچه نخستین بار در دوره حکومت قاجار اقدام‌هایی برای ساخت مسیر ریلی در ایران انجام شد، تا دوره پهلوی اول هیچ برنامه قابل‌توجهی در این زمینه وجود نداشت و در سال ۱۳۰۶ با طراحی اولیه کمپانی‌های آمریکایی و آلمانی قرارداد احداث راه آهن سراسری ایران با هزینه ساخت هر کیلومتر ۳۶۸ تومان منعقد شد.

هدف رضا شاه از ساخت راه آهن سراسری ایران توسعه حمل و نقل داخل کشور و ایجاد راهی با کیفیت بالاتر نسبت به مسیر شوسه بود. گرچه منافع دولت انگلستان را در ساخت این مسیر ریلی گسترده در نظر گرفته بودند و در ابتدا تنها استفاده نظامی از این مسیر ریلی می‌شد، ساخت راه آهن سراسری ایران به توسعه تجاری ایران کمک زیادی کرد.

با ساخت راه آهن سراسری ایران، دسترسی به شهرهای شمالی و اعزام نیرو و تجهیزات نظامی به شهرهای مختلف آسان شد. البته بر اساس مفاد موجود در قرارداد ساخت، این مسیر ریلی از شهرهای مهمی عبور نمی‌کرد و به همین دلیل منتقدان و مخالفان زیادی داشت.

در زمان ساخت راه آهن سراسری ایران اداره‌ای با نام راه و شوارع وظیفه ساخت مسیرهای جاده‌ای و بین شهری را عهده‌دار بود. پس از عقد قرارداد برای ساخت راه آهن در ایران، توجه ویژه‌ای به این بخش شد و در نهایت در سال ۱۳۱۴ اداره راه آهن دولتی ایران برای رسیدگی مستقیم به احداث خطوط ریلی تاسیس شد که زیر نظر اداره راه و شوارع قرار داشت. تامین نیروی انسانی و تجهیزات مورد نیاز ساخت این خط ریلی سراسری بر عهده این اداره بود.

طول راه آهن سراسری ایران

مسیر و طرح اولیه برای ساخت راه آهن سراسری شمال جنوب ایران در مسافتی بیش از ۱۳۰۰ کیلومتر برآورد شده بود. در حال حاضر نیز طول این مسیر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر در پرونده ثبت جهانی این اثر در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.

نقشه راه آهن سراسری ایران

در این قسمت می‌توانید مسیر عبوری راه آهن سراسری ایران را روی نقشه مشاهده کنید. در تصویر گستردگی خطوط ریلی راه آهن مشخص است.

پس از تکمیل راه آهن سراسری ایران، خطوط انشعابی راه آهن تا زنجان، کاشان و سمنان به‌سمت تهران نیز گسترش یافتند. خط ریلی اولیه در مسیر جنوب به شمال از دشت خوزستان می‌گذشت و به اهواز می‌رسید و سپس با عبور از کارون و اندیمشک تا اراک، قم و تهران امتداد داشت. در ادامه مسیر، این خط ریلی با عبور از فیروزکوه به دریای خزر متصل می‌شد.

در ساخت راه آهن سراسری ایران مهندسان اروپایی و آمریکایی از سراسر جهان نقش داشتند و بسیاری از آن‌ها پس از ساخت این مسیر در ایران ساکن شدند. سخت‌ترین بخش‌ ساخت راه آهن سراسری ایران در قسمت کوهستان‌ها قرار داشت که برای ساخت ریل راه آهن در این مناطق از طراحی مهندسان برجسته استفاده شده است و پل‌ها و تونل‌های عظیمی در این مسیرها احداث شدند.

فقر دانش، نبود امکانات مناسب برای طراحی و سلطه دولت‌های غربی تاثیر زیادی بر تعیین مسیر حرکت راه آهن سراسری ایران گذاشت و این خط ریلی از شهرهای بزرگ مرکز ایران عبور نکرد.

سرانجام در سوم مرداد ۱۴۰۰(۲۵ جولای ۲۰۲۱) چهل و چهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO) سرانجام پرونده راه آهن سراسری ایران (موسوم به راه آهن شمال - جنوب) مورد بررسی قرار گرفت و با تصویب اعضای کمیته، راه آهن سراسری ایران با طول حدود ۱۴۰۰ کیلومتر به عنوان بیست و پنجمین میراث فرهنگی ملموس و نخستین میراث صنعتی کشورمان در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

منابع: کجارو، فارس، ایرنا