پالایشگاه‌ها و صنایع فلزی و معدنی کشورمان با سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای تولید انرژی و مواد مورداستفاده در صنعت کشور، نقش اصلی در ایجاد و انتشار آلاینده‌های جوی دارند. نتایج یک تحقیق گسترده نشان می‌دهد که گازها و ذرات معلق خارج‌شده از دودکش صنایع غرب بندرعباس، باعث افزایش غلظت آلودگی هوا شده و در ترکیب با دیگر مواد تشکیل‌دهندهٔ درون اتمسفر و جو، موجب ایجاد آلاینده‌های بعدی می‌شوند و سپس وارونگی هوا برای روزهای طولانی، محدوده وسیعی از مناطق و محدوده صنایع را در برمی‌گیرد. دودکش‌های فعال حجم زیادی از دود را وارد جو منطقه می‌کنند که با وزش بادهای غالب ساحلی، گازهای سمی به مناطق مسکونی و هم‌جوار صنایع رسوخ می‌کنند. از سویی وارونگی هوای زمستان بندرعباس به حدی خطرناک است که اگر دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن موجود در جو با بخارآب و هسته‌های متراکم آن ترکیب شود، باعث تشکیل اسیدسولفوریک و اسید نیتریک می‌شود و درنهایت، منجـر به اسیدی شدن قطـرات مه و باران شده و بر روی همه موجودات زنده محدوده غرب بندرعباس تأثیر مخربی می‌گذارد.

          

در پژوهشی که در دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران انجام‌شده و در مجله محیط‌شناسی تابستان امسال چاپ شد، داده‌های مرتبط با وارونگی هوا در محدوده صنایع غرب بندرعباس و میزان غلظت آنان منتشر شد. در این پژوهش برای بررسی آلودگی دقیق هوای منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس در غرب بندرعباس، نخست وارونگی‌های دمایی اتفاق افتاده طی سال‌های 2010 تا 2020 با استفاده از داده‌های رادیو سوئد استخراج گردید.

سپس با استفاده از یک مدل تخصصی به نام «ایرمود»، غلظت ذرات معلق به نام 10 PM و 5.PM2، گازهای دی‌اکسید گوگرد، مونوکسید کربن و اُزُن خروجی از 60 دودکش این منطقه برای روزهای وارونگی در شعاع 20 کیلومتری موردتحقیق قرار گرفت. نتایج نشان داد، بیشترین وارونگی در دی و بهمن به ترتیب با 28 و 26 روز در ماه و کمترین وارونگی با 11 و 13 روز در مرداد و تیر بوده است. کمترین ارتفاع پایه برای لایه وارونگی نیز مربوط به دی و بهمن به ترتیب با 10 و 13 متر و بیشترین ارتفاع با 408 متر در شهریور بود. همین داده‌ها نشان می‌دهد که چرا هوای محدوده صنایع غرب در طول زمستان به رنگ‌های تیره و مه‌های سیاه‌رنگ درمی‌آید.

مدل پژوهشی «ایرمود» نشان داد، غلظت ذرات معلق 2.5 PM، دی‌اکسید گوگرد و ازن بیشتر از حد استاندارد است؛ اما ذرات معلق PM10() و مونوکسید کربن کمتر از حد استاندارد بود. بادهای جنوب شرقی، مهم‌ترین پارامتر در پراکنش آلاینده‌ها و انتقال آن به سایر نقاط مسکونی و غیرمسکونی بندرعباس بوده که حتی باعث شده، ستون دود به‌صورت بادبزنی به سمت شمال غربی استان انتقال یابد. 

   

بررسی شرایط هواشناسی سطح زمین و فرازسنج‌های جوی در تراز میانی اتمسفر بندرعباس طی سال‌های 2010 تا 2020 بیانگر این است که در بندرعباس حدود 250 روز از سال، وارونگی دمایی اتفاق می‌افتد که حدود 63 درصد آن وارونگی تابشی و 17 درصد از نوع فرونشینی است. سردی هوا به دلیل افزایش تابش زمین تاب و جذب انرژی خورشید به‌وسیله دریای خلیج‌فارس به همراه کاهش سرعت باد، باعث وقوع وارونگی نوع تابشی در زمستان شده که درنهایت لایه وارونگی را در نزدیکی سطح زمین قرار می‌دهد؛ اما در تابستان، فرونشست هوای گرم به‌واسطه سیستم پُرفشار جنب حاره باعث تشکیل وارونگی فرونشینی در بندرعباس می‌شود.

در شب‌های سردِ سال، هوای خشک و بیابانی منطقه بندرعباس که خالی از پوشش گیاهی است، موجب بازتاب انرژی حرارتی شده که در ساعات گرمِ روزبه دست آمده و در سطح زمین هوای سرد ساکن می‌شود. گرمای بازتاب یافته به ارتفاعات بالاتر صعود می‌کند و از طرف دیگر نسیم گرم دریای خلیج‌فارس با حرکت به سمت خشکی بندرعباس با لایه‌های سرد زیرین برخورد نموده و به ارتفاعات بالاتر رانده می‌شود.

از سویی ارتفاع دودکش صنایع غرب بندرعباس به 100 متر می‌رسد و خروج آلاینده‌ها از دودکش تا ارتفاع 20 متری از دهانهٔ دودکش نیز می‌رسد که جمعاً 120 متر می‌شود و در این ارتفاع، دود خروجی از دودکش تحت تأثیر شرایط جوی و فعل‌وانفعالات دینامیکی بستهٔ هوا قرار می‌گیرد.

     

دی‌اکسید گوگرد، گازی بی‌رنگ، غیر آتش‌زا و بی‌بو است که در غلظت‌های پایین در اتمسفر دیده می‌شود. افزایش غلظت این آلاینده بر حس چشایی اثر گذاشته و بوی بدی انتشار می‌دهد. احتراق سوخت‌های فسیلی برای تأمین انرژی یکی از راه‌های انتشار این آلاینده است که در مجتمع صنایع نیز پس از احتراق در کارخانه‌ها و موتور خودروها، از دودکش صنایع انتشار می‌یابد. حد استاندارد یک‌ساعته این گاز 196 میکروگرم در مترمکعب است که اگر در منطقه‌هایی که غلظت آن از حد آستانه فراتر رود، می‌تواند بر محیط‌زیست منطقه میزبان آسیب وارد کند. نتایج پیش‌بینی این گاز در شعاع 20 کیلومتری از صنایع غرب بندرعباس بیانگر این است که غلظت آن در هوای مجاور دودکش‌ها فراتر از حد استاندارد بوده و بین 200 تا 800 میکروگرم در مترمکعب پیش‌بینی گردید. بافاصله از صنایع، غلظت این گاز کاهش‌یافته و به کمتر از 200 میکروگرم در مترمکعب می‌رسد. اتمسفر منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس به دلیل تعداد زیاد دودکش‌ها، غلظت بالایی از گاز دی‌اکسید گوگرد را دارد که این گاز در ترکیب با دیگر آلاینده‌ها می‌تواند اکوسیستم منطقه را با خطر آلودگی مواجه سازد.

ازن، گاز خطرناک دیگری است که در اثر واکنش‌های فتوشیمیایی بین هیدروکربن‌های خروجی از صنایع و اکسیدهای نیتروژن در اتمسفر به وجود می‌آید و محرک چشم، گلو و ریه است. این آلاینده اساساً توسط منبعی به محیط منتشر نمی‌شود، بلکه به‌وسیله واکنش‌های موجود بین آلاینده‌های اتمسفر، تولید می‌شود و به همین علت، این آلاینده را از نوع ثانویه می‌نامند. مدل ایرمود قابلیت شبیه‌سازی و پیش‌بینی گاز ازن را دارد که در این پژوهش غلظت 3 ساعته آن در شعاع 20 کیلومتری از صنایع غرب بندرعباس محاسبه گردید. حد استاندارد غلظت 3 ساعته آن 148 میکروگرم در مترمکعب است، اما غلظت این گاز در محدوده موردمطالعه بین 30 تا 350 میکروگرم در مترمکعب پیش‌بینی شد. مناطقی که غلظت گاز ازن در آن بیش‌ازحد آستانه است، در نواحی دودکش صنایع قرار دارند که بافاصله از صنایع، غلظت این گاز به کمتر از 150 میکروگرم در مترمکعب می‌رسد.

      

نتایج این مدل تحقیق در آلودگی هوای ناحیه صنعتی غرب بندرعباس بیانگر این بود که بادهای غالب و توپوگرافی یا نقشه محل، بیشترین تأثیر را در نحوهٔ پخش و پراکنش آلاینده‌ها دارند. آلاینده‌های خروجی از 72 دودکش صنایع مستقر در منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس تحت تأثیر بادهای جنوب شرقی بوده که از سمت دریا می‌وزد؛ بنابراین به‌ناچار بادهای مرطوب شرق، ستون دود خروجی از دودکش‌ها را در جهت افقی به‌صورت بادبزنی به سمت شمال غربی و شمال منطقه انتقال می‌دهد. پس از جریان یافتن ستون دود به سمت شمال و شمال غربی در کیلومتر 5 از منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس، به ارتفاعات 452 متری برخورد نموده و در این ناحیه تجمع می‌یابد؛ اما این بدان معنی نیست که دود از ناحیه صنعتی خارج‌شده است، بلکه حداکثر غلظت آلاینده‌ها در حوالی دودکش و سایت ناحیه صنعتی قرار دارد. 

شهر بندرعباس در بخش شرقی منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس قرار دارد و مسیر بادهای جنوب شرقی و جنوبی باعث شده تا دودهای غلیظ به سمت سکونتگاه شهری بندرعباس حرکت نکنند؛ اما به دلیل شرایط پُرترافیکی بزرگراه شهیدرجایی و تجمع صنایع و همچنین وجود روستاهای متعدد در مجاور ناحیه صنعتی، نمی‌توان به مسیر باد اکتفا نمود و از آلودگی تردد خودروها و انبار فلهٔ مواد فلزی- معدنی چشم‌پوشی کرد.

. همچنین پیش‌بینی غلظت گازها و ذرات معلق خروجی از دودکش صنایع نشان داد که غلظت حداکثر 24 ساعته ذرات معلق کمتر از 5/0 میکرون، حداکثر یک‌ساعته گاز دی‌اکسید گوگرد و حداکثر هشت‌ساعته گاز ازن در منطقه موردمطالعه بیشتر از حد استاندارد آن است. ذرات معلق کمتر از 5/0 میکرون تا شعاع 20 کیلومتر به سمت شرق و غرب و 15 کیلومتر به سمت شمال از دودکش‌ها، بیشتر از حد استاندارد بوده که با توجه به رسوب آن در سیستم تنفسی موجودات زنده، محیط‌زیست را با خطر جدی مواجه می‌سازد.

 به واسطه‌ای توپوگرافی محل و بادهای غالب منطقه، بیشینه غلظت ذرات معلق در شعاع 3 کیلومتری شرقی و 5 کیلومتری شمالی مشاهده می‌شود گاز دی‌اکسید گوگرد یکی دیگر از گازهای سمی خروجی از دودکش صنایع است که تحت شرایط وارونگی تابشی و وجود قطرات مه صبحگاهی، موجب تشکیل اسیدسولفوریک می‌شود. غلظت این گاز در منطقه ویژه اقتصادی خلیج‌فارس بیشتر از حد استاندارد آن بوده که بیشترین آن در مجاورت دودکش صنایع مشاهده گردیده و به‌صورت شعاعی به سمت شمال، شرق و غرب نیز غلظت بیش‌ازحد استاندارد آن کشیده شده است و بندرعباس نیز از این گاز سمی مصون نیست و غلظت این گاز در بندرعباس ناشی از دودکش صنایع از حد آستانه فراتر رفته است.