تنگه هرمز در صدر مناطق زلزله‌خیز کشور

دنیای اقتصاد نوشت: آنالیز تجمع زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های ۵ سال اخیر در ایران، آدرس فعال‌‌‌ترین گسل‌‌‌ها را نشان می‌دهد.  نتایج یک مطالعه علمی از وضعیت لرزه‌‌‌خیزی کشور در ۵ سال اخیر (از ۱۵ آبان ۱۳۹۷ تا ۱۵ آبان ۱۴۰۲) حاکی است، تمرکز زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها و تجمع فعالیت‌‌‌های لرزه‌‌‌ای، در دو ایالت لرزه زمین‌ساختی زاگرس و در ادامه از شمال تنگه هرمز به سمت محدوده استان کرمان از یک طرف و نوار لرزه‌خیز البرز در سوی شمالی از طرف دیگر، بیشتر از سایر مناطق بوده است و همین مناطق یاد‌شده زون‌های فعال لرزه‌خیز ایران را تشکیل داده‌‌‌اند. در واقع دو ایالت لرزه زمین‌‌‌ساختی زاگرس و همچنین نوار لرزه‌‌‌خیز البرز، مناطقی بوده‌‌‌اند که در ۵ سال اخیر عمده زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها به واسطه گسل‌‌‌های فعال در این مناطق، در آنها رخ داده است.

مطالعه دکتر علی‌‌‌ بیت‌‌‌اللهی، زلزله‌‌‌شناس ایرانی با بررسی روند زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های رخ داده در 5 سال اخیر، ضمن معرفی مناطق کانونی و محل تجمع عمده زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های رخ‌داده در این بازه زمانی، به یک سوال کلیدی درخصوص ایجاد حس عمومی مبنی بر افزایش تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها در شهریور و مهرماه، پاسخ داده است.

به دنبال افزایش محسوس تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها در شهریور ماه امسال، یک حس عمومی منجر به ایجاد این سوال شد که آیا این افزایش زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها در ماه پایانی تابستان امسال (شهریور)، به معنای ورود به دوره جدیدی از تنش‌‌‌های لرزه‌‌‌ای است؟

شهریور ماه امسال، رخدادهای زمین‌‌‌‌‌‌‌‌‌لرزه‌‌‌های کشور نسبت به میانگین ماهانه زلزله‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در 5 ماه اول امسال، 28‌‌‌درصد افزایش یافت؛ همچنین نسبت به متوسط ماهانه تعداد زمین‌‌‌‌‌‌‌‌‌لرزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در سال گذشته نیز 15‌‌‌درصد بیشتر شد. پارسال به طور متوسط در هر ماه، 572 رخداد زمین‌‌‌لرزه در کشور به ثبت رسید. اما در شهریور این رخدادها به 659 مورد رسید. «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی که با عنوان «ردیابی رشد زلزله‌‌‌ها» در این باره منتشر کرد، برای پاسخ به این سوال و حس عمومی، با تکیه بر نظرات زلزله‌‌‌شناسان ایرانی، اعلام کرد: اساسا دو نتیجه‌‌‌گیری از افزایش تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها در شهریور امسال، «غیرعلمی» است. هر چند افزایش تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها در دوره‌‌‌های خاص می‌تواند پیام‌‌‌های مختلفی داشته باشد اما به طور علمی نمی‌توان ادعا کرد که حتما این افزایش‌‌‌ها به معنای ورود زمین به دوره‌‌‌های جدید تنش‌‌‌های لرزه‌‌‌ای است؛ از سوی دیگر، قضاوت درباره اینکه این زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها به دلیل وقوع زلزله‌‌‌های با بزرگای بیش از 6 ریشتر در کشورهای همسایه رخ داده است نیز غیرعلمی است و نمی‌توان با قطعیت درباره این موضوع اعلام نظر کرد. با این حال، در مهرماه نیز، تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها نه‌تنها نسبت به متوسط ماهانه 5 ماهه اول امسال، که در مقایسه با شهریور ماه که بالاترین رکورد ماهانه زلزله‌‌‌ها در 6 ماه اول را داشت، به میزان محسوس افزایش یافت. مهرماه امسال، 1079 رخداد زمین‌‌‌لرزه در کشور به ثبت رسید که نسبت به شهریور ماه بیش از 63‌درصد رشد را نشان می‌دهد. «دنیای‌اقتصاد» در ادامه گزارش قبل، علت افزایش تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها و پیام‌‌‌های این وضعیت در مهرماه را از دکتر علی بیت‌‌‌اللهی، زلزله‌‌‌شناس ایرانی و رئیس بخش زلزله‌‌‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی جویا شد. این زلزله‌‌‌شناس ایرانی برای پاسخ به «دنیای‌اقتصاد»، در یک مطالعه علمی، به ارزیابی روند 5 سال اخیر زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های رخ‌داده در ایران پرداخته است. نتایج مطالعات علی بیت‌‌‌اللهی که در پاسخ به این سوال در اختیار «دنیای‌اقتصاد» قرار گرفته است نشان می‌دهد تعداد 13346 رخداد لرزه‌‌‌ای با بزرگی 2.5 و بیش از آن در بازه زمانی 5 سال اخیر ثبت شده است. البته حدود 95درصد از این زلزله‌‌‌ها بزرگای کمتر از 4 داشته‌‌‌اند که اگرچه اثر تخریبی موثری نداشته اما به نوبه خود معرف فعال بودن گسل‌های مسبب هستند. این مطالعه همچنین سه پیام مهم را در خود جای داده است؛ پیام اول مربوط به موقعیت کانونی زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های 5 سال اخیر است. دو پهنه زلزله‌‌‌خیز البرز و زاگرس که در شکل یک نشان داده شده است، محل و کانون تجمع زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های 5 سال اخیر بوده است. پیام دوم مربوط به سهم زلزله‌‌‌های مستقل (زمین‌‌‌لرزه‌‌‌های بدون پس‌‌‌لرزه) از کل زلزله‌‌‌های 5 سال اخیر است؛ این زلزله‌‌‌ها تنها 4.7‌درصد از کل زلزله‌‌‌های 5 سال اخیر را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. سومین پیام نیز، عدم‌امکان پیش‌بینی دقیق رخداد زمین‌لرزه به معنی تعیین بزرگی زلزله، تعیین محل و زمان وقوع آنها با دانش فعلی بشر است. در زیر متن کامل این مطالعه، درج شده است.

روند لرزه خیزی 5 ساله اخیر ایران

رخداد زلزله‌ها، هرچند در بازه زمانی طولانی، دارای نظم خاص خود است، اما در هر حال رویدادی تصادفی است. با انباشتگی تنش تکتونیکی و رسیدن مقاومت فشارشی، برشی یا کششی لایه‌ها به مقادیر حدی، گسیختگی‌های ناگهانی در ابعاد و اندازه‌های مختلف اتفاق می‌افتد، گاه گسیختگی لایه‌های زمین نمود بیرونی و قابل مشاهده پیدا می‌کنند و گاه گسیختگی‌ها به سطح زمین نرسیده و لایه‌های زیر‌سطحی متحمل آن می‌شوند، در هر دو حالت نیروی رها شده ناشی از شکستگی‌ها و گسیختگی‌های لایه‌های زمین، بسته به ابعاد آن، منجر به ارتعاشات سطح زمین و انتقال امواج لرزه‌ای به نقاط دوردست می‌شود و مفهوم و پدیده‌های به‌نام زلزله را موجب می‌شود. تجمع تنش و رهایی آن در طول زمان، در حالت کلی دارای نظم طبیعی است، اما با توجه به عدم‌شناخت ما از میزان تنش‌های ذخیره شده، میزان کرنش لایه‌های زمین و سایر شرایط تکتونیکی و الاستیکی حاکم، شناخت دقیق نظام لرزه‌خیزی امکان‌پذیر نبوده و بنابراین پیش‌بینی دقیق رخداد زمین‌لرزه به معنی تعیین بزرگی زلزله، تعیین محل و زمان وقوع تاکنون غیر‌ممکن بوده است. اعلام بازه گسترده برای بزرگی زلزله آتی، اعلام بازه زمانی وسیع یا نامعین برای زمان وقوع زلزله و اعلام ناحیه‌ای گسترده مانند مساحت چند استان یا کشور، از ترفندهای پیشگویان متقلب یا کم‌دانش برای پیش‌بینی زلزله‌هاست که فاقد بنیاد علمی است.  نوشتار حاضر برای پاسخ به این سوال که‌: آیا میزان لرزه‌خیزی کشور ایران دچار تغییر شده و آیا تعداد زلزله‌های رخ‌داده رو به فزونی است؟ تدوین شده است که بی‌ارتباط با مقدمه‌ای که ابتدای این نوشتار آمد نیست.  جهت ارزیابی روند تغییرات رخداد زلزله‌ها و به‌عبارت دیگر برای ارزیابی رژیم لرزه‌خیزی ایران‌زمین، بازه زمانی 5 ساله از 15 آبان 1397 تا 15 آبان 1402 (دراین نوشتار در ادامه منظور از بازه زمانی 5 ساله همین محدوده زمانی است) انتخاب شد و تنها زمین‌لرزه‌هایی انتخاب شدند که در محدوده سرزمینی ایران رخ داده باشند و زلزله‌های اطراف و خارج از مرز ایران فیلتر شدند. اطلاعات مورد استفاده در این نوشتار از سامانه مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. لازم به‌ذکر است که داده‌های با بزرگی 2.5 و بالاتر از آن در این نوشتار مورد استفاده قرار گرفته است.

در شکل 1 پراکنش رومرکزهای زلزله‌های 5 سال اخیر سرزمین ایران نشان داده شده است. در این شکل تمرکز زلزله‌ها و تغییرات تجمع آن به‌وضوح قابل مشاهده است. ایالت لرزه زمین‌ساختی زاگرس و در ادامه از شمال تنگه هرمز به سمت محدوده استان کرمان از یک طرف و نوار لرزه‌خیز البرز در سوی شمالی از طرف دیگر، زون‌های فعال لرزه‌خیز ایران را تشکیل داده‌اند. تعداد 13346 رخداد لرزه‌ای با بزرگی 2.5 و بزرگ‌تر از آن در بازه زمانی 5 سال اخیر ثبت شده است. در شکل 2 نشان داده شده است که حدود 95درصد از زلزله‌های رخ‌داده نشان داده شده در شکل1، زلزله‌های با بزرگی کوچک‌تر از 4 است که اثر تخریبی موثری نداشته اما به‌نوبه خود معرف فعال بودن گسل‌های مسبب هستند که شایان توجه است. بررسی تعداد زلزله‌های 5 سال اخیر ایران به نسبت بزرگی آنها نشان می‌دهد که سهم عمده‌ای از آنها مربوط به زلزله‌های کوچک‌تر از 4 است.

از آنجا که زلزله‌های با بزرگی 4 و بالاتر تاثیر ملموس‌‌‌تری بر مستحدثات گذاشته و شدت آنها توسط آدمی قابل احساس است، در شکل 2 پراکنش زلزله‌های با بزرگی 4 و بزرگ‌تر از 4 نشان داده شده است. تعداد 616 زلزله با بزرگی 4 تا 5، تعداد 78 زمین‌لرزه با بزرگی 5 تا6 و تعداد 5 زلزله با بزرگی 6 و بزرگ‌تر از 6 در سرزمین ایران در بازه زمانی 5 ساله 1397.8.15تا 1402.8.15 رخ داده است.  نکته مهم دیگر در ارزیابی روند رخداد زلزله‌ها تفکیک زلزله‌های اصلی از پس‌لرزه‌هاست که معمولا بعد از زلزله‌های متوسط و بزرگ، پس از آنها و با بزرگی کوچک‌تر از آنها در شعاع اطراف آنها رخ می‌دهد.  تعداد 638 زلزله مستقل و غیروابسته به سایر زلزله‌ها با بزرگی 2.5 در 5 سال اخیر به ثبت رسیده است. از این تعداد 489 زمین‌لرزه دارای بزرگی کوچک‌تر از 4، تعداد 116 زلزله با بزرگی 4 تا 5، تعداد 30 زمین‌لرزه با بزرگی 5 تا 6 و تعداد 3 زلزله با بزرگی بزرگ‌تر از 6 است (149 زلزله با بزرگی 4 و بزرگ‌تر از 4). مقایسه تعداد زمین‌‌‌لرزه‌‌‌ها با حذف پس‌لرزه‌ها و بدون حذف پس‌لرزه‌ها، معرف تعداد قابل ملاحظه رخدادهای پس‌لرزه‌ای در پی زلزله‌های اصلی در کشور ایران است. اثرات تخریبی پس‌لرزه‌ها هم به‌رغم آنکه چندان بزرگای بزرگی ندارند مهم است، چرا که با آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها در زلزله اصلی استمرار رخداد پس‌لرزه‌ها موجب فروریختن کامل ساختمان‌ها می‌شود که در زلزله‌های ایران و سایر کشورهای جهان، تجربیات متعددی در این زمینه وجود دارد.

آیا زلزله‌‌‌ها بیشتر شده است؟

بررسی روند تغییرات رژیم لرزه‌خیزی ایران به این سوال پاسخ می‌دهد که آیا نرخ لرزه‌خیزی در ماه‌ها یا سال اخیر نسبت به گذشته تغییری پیدا کرده است؟ بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که در بازه زمانی یکساله و در سال اخیر ( 1402.8.15 – 1401.8.15) تغییرات محسوسی از نظر تعداد رخداد نسبت به بازه‌های زمانی گذشته، مشاهده نمی‌شود.  بررسی‌‌‌ها همچنین حاکی از آن است که روند معنی‌داری در توزیع زمانی یا تمرکز زمانی رخداد زلزله‌ها استنباط نمی‌شود. از سوی دیگر، روند رخداد زلزله‌های با بزرگی 4 و بزرگ‌تر از آن نیز معرف عدم‌افزایش تعداد زلزله‌های سال‌جاری ( 12 ماه منتهی به 1402.8.15) نسبت به سال‌های قبلی است.  اما در بررسی‌‌‌هایی که به منظور ارزیابی روند رخداد ماهانه زلزله‌های ایران در بازه زمانی 12 ماهه اخیر انجام شده است، افزایش تعداد رخداد زمین‌‌‌لرزه در ماه اخیر (2023.11.6 – 2023.10.6) نسبت به ماه‌های پیشین قابل مشاهده است. برای درک دقیق‌تر رژیم لرزه‌خیزی 5 سال اخیر، از نمودار تهیه‌شده در سامانه سپلا استفاده به‌عمل آمد. این نمودار معرف تغییرات نرخ رخداد زلزله‌های با بزرگی 2.5 و بزرگ‌تر از آن است. بازه زمانی انتخاب‌شده 30 روزه و شیفت آن یک روزه است. بنابراین تغییرات نرخ لرزه‌ای نشان داده شده در این نمودار پیوسته است. این امر میزان و محل بازه زمانی افزایش یا کاهش‌های قابل ملاحظه تعداد رخدادهای لرزه‌ای را نشان می‌دهد. براین اساس بررسی‌‌‌ها حاکی است نرخ پیوسته لرزه‌ای در سرزمین ایران در بازه زمانی ماه شهریور-مهر سال 1402 به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده ولی در ادامه از میزان آن کاسته می‌شود.

نتایج مطالعه چه می‌‌‌گوید؟

بررسی حاضر نشان می‌دهد که تغییرات در تعداد رخداد زلزله‌های ایران زمین در سال‌جاری در ماه آخر تابستان و اول پاییز مشاهده شده و در ادامه از میزان تعداد رخدادها کاسته می‌شود. همچنین در بازه‌های زمانی وسیع‌تر مانند بازه‌های یکساله (12 ماه منتهی به 1402.8.15) در طول 5 سال اخیر، روند افزایشی در رخداد زلزله‌ها (‌بزرگی 2.5 به بالا و بزرگی 4 و بزرگ‌تر از آن) مشاهده نمی‌شود. همچنین در رویدادهای لرزه‌ای مستقل (‌با حذف پس‌لرزه‌ها) نیز تغییر رفتار قابل ملاحظه‌ای شناسایی نشده است.