پس از بحران نفتی سال ۱۹۷۳ و متعاقب آن افزایش قیمت نفت و رونق اقتصادی در کشورهای عربی خلیج فارس، روابط پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس تقویت شد که یکی از نمودهای بارز آن مهاجرت کارگران پاکستانی به این منطقه بود. با تشدید مشکلات اقتصادی پاکستان در سال‌های اخیر، این کشورها منبع مناسبی برای تامین نیازهای ارزی اسلام آباد بوده‌اند. این امر باعث شد تا پاکستان به دنبال ایجاد موازنه بین ایران و عربستان باشد. با این وجود، گاها روابط پاکستان با عربستان سعودی و ایالات متحده، پیامدهای منفی بر روابط همکاری پاکستان با ایران داشت که نمونه بارز آن توقف پروژه خط لوله گاز بین ایران و پاکستان (خط لوله صلح) در سال ۲۰۱۴ به دلیل فشار ایالات متحده آمریکا و عربستان بر پاکستان بود. فروش نفت و گاز تخفیف‌دار عربستان، قطر و امارات تاثیر منفی بر پروژه‌های انرژی راهبردی با ایران داشت. البته، اخیرا سیگنال‌های مثبتی از سوی اسلام آباد برای تکمیل خط لوله صلح ارسال شده است، زیرا در صورت عدم اجرای این توافق ناگزیر به پرداخت غرامت ۱۸ میلیارد دلاری به تهران خواهد بود که در شرایط کنونی و نبود منابع ارزی، پاکستان دچار چالش جدی می‌شود، همچنین بحران انرژی در این کشور واردات گاز از ایران را ضروری می‌کند. خط لوله صلح، نام خط لوله گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان است که براساس تفاهم‌های انجام شده، ایران متعهد می‌شود که تا مدت ۲۵ سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد. این مسیر اقتصادی‌ترین روش تأمین انرژی شبه‌قارهٔ هند است. مذاکراتی نیز پیرامون پیوستن ترکمنستان و قطر به ایران برای تأمین گاز طبیعی این پروژهٔ بزرگ مطرح شده‌است. بخش ایرانی خط لوله گاز صلح از میدان گازی در منطقه عسلویه در امتداد سواحل خلیج فارس و دریای عمان تا مرز پاکستان کشیده شده و طرف ایرانی منتظر اقدام پاکستان برای احداث بیش از ۷۸۰ کیلومتر خط لوله تا مرز ایران است. در پاکستان خط لوله گاز باید از بندر دریایی گوادر عبور کند و از اینجا گاز باید به مصرف کنندگان در مناطق مرکزی تحویل داده شود. ظرفیت خط لوله گاز تحت پروژه ۲۱.۵ میلیون متر مکعب گاز طبیعی در روز است. ایران از پاکستان خواسته تا بخشی از پروژه خط لوله واردات گاز از ایران را تا مارس۲۰۲۴ در خاک خود بسازد یا آماده پرداخت جریمه ۱۸ میلیارد دلاری باشد.

  

یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار بر رابطه ایران و پاکستان، توسعه روابط تهران با دهلی در سال‌های اخیر بوده است. باید توجه داشت که مهمترین رویکرد ثابت در سیاست خارجی پاکستان، اختلاف با هند است. اما در سال‌های اخیر هند همواره به دنبال بهره برداری از موقعیت ایران و به ویژه بندر چابهار برای اتصال به افغانستان و آسیای مرکزی بوده است. چابهار در مسیر به سمت شمال ایران برای اتصال به راه آهن ترکمنستان و کشورهای آسیای مرکزی و همچنین خط پیشنهادی منشعب از شرق به افغانستان اهمیت راهبردی دارد. برنامه‌ریزی و جهت گیری هند برای تقویت روابط و همکاری در سطح اقتصادی با ایران ناشی از نگرانی فزاینده از گسترش نفوذ چین در پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی بوده و هند به دنبال رقابت با نفوذ فزاینده چین در آسیای مرکزی است. همچنین دهلی به دنبال کسب جایگاه ویژه در افغانستان، از طریق پروژه‌های اقتصادی است که امکان ورود و دسترسی به آن جزء از طریق ایران امکانپذیر نیست. این تحولات باعث نگرانی پاکستان شده که افغانستان را حیاط خلوت با تأثیر مستقیم بر امنیت ملی خود می‌داند. از همین روی، اسلام آباد به هیچ وجه موافق حضور پررنگ هند در افغانستان یا آسیای مرکزی نیست. بنابراین گرم شدن رابطه ایران با هند می‌تواند بر رویکرد پاکستان نیز تاثیر بگذارد.

  

از جمله مهم‌ترین عواملی که می‌تواند انگیزه‌ای برای ارتقای سطح نزدیکی و همکاری‌های ایران و پاکستان باشد، روند مشترک هر دو کشور در ارتقای سطح همکاری‌های راهبردی با چین بوده که اخیراً در سطح روابط ایران و چین ظاهر شده است. به ویژه با دور زدن تحریم‌های اخیر آمریکا علیه ایران توسط چین، این کشور بر واردات نفت از ایران ادامه داده و حتی قرارداد همکاری راهبردی ۲۵ ساله بین دو کشور را امضاء کرده است. تشدید روابط تهران و پکن همزمان با اهمیت ویژه‌ای که چین به روابط خود با پاکستان می‌دهد، نشان دهنده حمایت این کشور در رویارویی با هند است. این حمایت پس از راه‌اندازی پروژه‌ها و ابتکارات «جاده ابریشم جدید» در سال ۲۰۱۳ و ادغام پاکستان در آن از طریق راه‌اندازی پروژه کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) شامل تعدادی از پروژه‌های زیربنایی، توسعه یافت و شتاب مضاعفی به دست آورد. برجسته ترین پروژه آن پیوند شهر کاشغر چین و بندر گوادر پاکستان است. بنابراین، فرصت‌ها برای ایجاد پروژه‌های زیربنایی که پاکستان و ایران را به هم پیوند می دهد، در چارچوب جاده ابریشم جدید افزایش می‌یابد.

 

تقریبا دو سال پیش اولین قطار باری از پاکستان به ترکیه از طریق ایران پس از وقفه ۱۰ ساله به منظور افزایش توانمندی‌های تجاری سه بنیانگذار سازمان همکاری اقتصادی (ECO) راه‌اندازی شد. براساس این مسیر، مسافت ۶۵۴۰ کیلومتری اسلام آباد تا شهر استانبول ده روز طول می‌کشد که کمتر از نیمی از زمان مورد نیاز برای یک سفر دریایی معادل ۲۱ روز است. قطار افتتاحیه این خط، حامل برنج، خرما و نمک، به مقصد استانبول بود و بیش از ۱۲ کانتینر را حمل کرد. این قطار ظرفیت حمل ۸۰ هزار تن کالا را دارد. این سه کشور خدمات قطار کانتینری اسلام آباد-تهران-استانبول (ITI) را در سال ۲۰۰۹ راه‌اندازی کردند، اما این قطار تنها تا مرحله آزمایشی پیش رفت و هرگز به طور کامل عملیاتی نشد. با این حال، پاکستان، ایران و ترکیه برنامه ریزی کرده بودند که خط فراملی ITI را با هدف تقویت ارتباط با طرح کمربند و جاده چین عملیاتی کنند. چین حمل و نقل ایران را بخشی از طرح کمربند و جاده می‌داند و به دنبال مشارکت نزدیک در ایجاد زیرساخت‌های این کشور است. 

از سوی دیگر، راه آهن ITI به ایران کمک می‌کند تا تحریم‌های آمریکا را دور بزند. برای تهران، این یک مسیر تجاری جایگزین جذاب است زیرا کشورهای اکو با ارزهای ملی و نه دلار آمریکا تجارت می‌کنند. 

در مجموع، همانطور که اشاره شد توسعه روابط اقتصادی و سیاسی ایران و پاکستان بیشتر متاثر از متغیرهای بیرونی بوده که در صورت مدیریت صحیح می‌تواند مسیر همکاری دو کشور بزرگ جهان اسلام را هموار و تجارت دوجانبه را به سطح ۵ میلیارد دلار برنامه ریزی شده برساند.