پشت‌پرده دالان زنگزور

سفر اخیر ولادمیر پوتین به جمهور آذربایجان و اعلام موضع این کشور در حمایت از ایجاد کریدور زنگزور، مخالفت‌های گسترده‌ای در ایران به همراه داشت. مقامات جمهوری اسلامی ایران هرگونه تغییر شکل و ماهیت مرزهای ایران با همسایگان را خط قرمز خود اعلام کردند‌. در این راستا وزارت خارجه با احضار سفیر روسیه مراتب اعتراض را به موضع‌گیری مسکو در قبال کریدور زنگزور اعلام کردند. اما این کشور تاکنون از موضع خود عقب‌نشینی نکرده است و همچنان به اجرای این طرح می‌اندیشد. مسئله‌ای که تهران را وادار خواهد کرد مواضع جدی‌تری در برابر روسیه برای مقابله با این مسئله به کار بگیرد. ایجاد کریدور زنگزور پس از جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ و توافق آتش‌بس بین آذربایجان، ارمنستان و روسیه مطرح شد. این کریدور به منظور اتصال مناطق غربی آذربایجان به نخجوان و سپس به ترکیه با نظارت نیرو‌های نظامی روسیه در نظر گرفته‌ شده است. حضور و  نظارت نیروهای نظامی روسیه بر روی این کریدور فرضی انگیزه اصلی است که ولادمیر پوتین و دستگاه‌های سیاست خارجی روسیه برای ایجاد آن تلاش می‌کنند زیرا آن‌ها بر روی مسیری که هم راه ارتباطی ترکیه و اروپا به منطقه آسیا مرکزی است حاکمیت خواهند داشت و هم در عمل راه ارتباطی ایران به عنوان دیگر قدرت منطقه قفقاز را به کشور‌های ارمنستان و گرجستان که مهم‌ترین  راه‌ ارتباطی ایران به اروپا است را مسدود خواهد کرد.

 حضور نظامی و قدرت بلامنازع روسیه در قفقاز جنوبی
روسیه با ایجاد این کریدور همزمان ترکیه و ایران را که دوقدرت منطقه‌ای قفقاز هستند را کنترل خواهد کرد و موزانه قوا منطقه را به طور بلامنازع در اختیار خود خواهد گرفت. همچنین با کنترل امنیتی این کریدور، روسیه می‌تواند از محدودیت‌های ترانزیتی ناشی از جنگ اوکراین خارج شود و کنترل یکی از مهم‌ترین کریدورهای منطقه‌ای و بین‌المللی را در اختیار داشته باشد. بسیاری از ترانزیت کالا چین با کشور‌های اروپایی به وسیله حمل و نقل زمینی از طریق روسیه صورت می‌گیرد. یکی از راه‌های جایگزین که می‌تواند در نظر گرفته شود، راه ارتباطی خزر از طریق اتصال آسیا مرکزی به جمهوری آذربایجان و ترکیه و اروپا باشد. بنابراین یکی دیگر از اهداف مهم روسیه از طریق ایجاد کریدور زنگزور با اتکا به آتش‌بس سال ۲۰۲۰ در اختیار گرفتن حاکمیت این کریدور است. پوتین رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه همواره در سودای بازگشت قدرت این کشور در زمان شوروی سابق و امپراطوری تزار بوده است و برای رسیدن به این هدف دومنطقه قفقاز و منطقه آسیا مرکزی به دلیل نزدیکی به مزر‌های خود و نفوذ کم کشور‌های غربی، حیاط خلوت تاخت و تاز قدرت خود می‌داند.
دو مسئله مهم یا شاید بتوان گفت دوغفلت تاریخی در سال ۲۰۲۰ و جنگ قره‌باغ سبب شد کریدور زنگزور اکنون به یک معضل برای ایران و البته تاحدودی خطری برای کشور‌های غربی با افزایش نفوذ روسیه منجر شود. یک مسئله انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۰ و عدم ورود ایالات متحده به مسئله جنگ قره‌باغ و مسئله مهم‌تر که اکنون به یک معضل امنیتی در سیاست خارجی ایران تبدیل شده است، عدم درک مناسب سیاستمداران جمهوری اسلامی و به طبع عدم واکنش مناسب دستگاه‌های دیپلماتیک ایران بود. در زمان توافق میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان با مداخله روسیه، این جنگ به نوعی به جنگ میان یک کشور مسلمان و ارمنی(مسیحی) تعبیر شد. از سوی دیگر قطع کامل روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا بعد از خروج ترامپ از برجام و عدم استفاده از ابزار‌های دیپلماتیک برای تشویق کشور‌های غربی به مداخله در این توافق، منجر به شکل گیری وضعیتی در منطقه قفقاز جنوبی شد که اکنون به چالشی مهم و حیاتی برای ایران تبدیل شده است. در روز‌های اخیر برخی تحلیل‌ها مبتنی بر این بود که به دلیل عضویت ترکیه در ناتو و پیمان نظامی این کشور‌ با آمریکا و غرب، روس‌ها تمایلی چندانی به ایجاد کریدور زنگزور ندارند. این تحلیل در صورتی می‌توانست مورد قبول واقع شود که کنترل کریدور در اختیار نیروهای نظامی ترکیه باشد. اما همانطور که گفتیم کنترل زنگزور برعهده نیروهای نظامی روسیه خواهد بود.
   

 زنگزور اقدامی برای حذف ایران از کریدور‌های بین‌المللی
منطقه قفقاز جنوبی که به صورت تاریخی بخشی از خاک سرزمین ایران بزرگ بوده است دارای اهمیت ژئوپلتیکی فراوانی برای ایران به دلایل مختلف دارد. از یک سوی ایجاد این کریدور منجر به از بین رفتن مرز مشترک با ارمنستان که دارای روابط گسترده اقتصادی و سیاسی با ایران است می‌شود و هم در پی آن راه زمینی ایران به گرجستان و اروپا را قطع خواهد کرد که منجر به وابستگی شدید ایران به روسیه و ترکیه برای دسترسی به اروپا خواهد شد. از سوی دیگر اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان و از طریق آن ارتباط بدون واسطه با ترکیه منجر به از بین رفتن راه مواصلاتی این دو کشور از طریق ایران می‌شود. همچنین ایجاد این کریدور که راه ارتباطی اروپا و آسیا مرکزی خواهد بود، کشور ما را از کریدور‌های مهم بین المللی حذف خواهد کرد.
 

 بازگشت به اصل عدم تعهد و موزانه میان شرق و غرب
تغییر در شکل و ماهیت مرز‌های ایران با توجه به تجربه‌های تلخ تاریخی در دوقرن اخیر، خط قرمز ملت ایران بوده است. ایجاد موزانه در سیاست خارجی میان شرق و غرب با توجه به مسئله دخالت‌های کشور‌های شرقی در دومسئله زنگزور و جزایر سه‌گانه، باید اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی ایران داشته باشد. بازگشت به اصل عدم تعهد و کاهش وابستگی به شرق باید در دستور کار دستگاه دیپلماسی قرار بگیرد. در صورت ایجاد کریدور زنگزور موزانه قوا منطقه به طور قابل توجه‌ای به نفع روسیه و ترکیه و به ضرر منافع ایران رقم خواهد خورد. استفاده از دیپلماسی فعال از طریق سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل، مذاکره با اتحادیه اروپا که تنش‌های متعددی با روسیه به دلیل جنگ اوکراین دارد، در شرایط فعلی می‌تواند به عنوان اهرم فشار برای ممانعت روسیه صورت بگیرد. همچنین افزایش سطح تعاملات همکاری با ارمنستان و حمایت از این کشور برای مقابله با تهدیدات آذربایجان و ترکیه اهمیت کلیدی برای حفظ موازنه قوا در منطقه برای ایران خواهد داشت.

روزنامه صبح ساحل

علی قاسمی نژاد //کارشناس ارشد علوم سیاسی