داستان‌هایی که شرارت و حماقت در آن‌ها سانسور نمی‌شود؛ دو داستان، با طنز تلخ اجتماعی

«طنز» از جمله مهم‌ترین ابزارهای هنرمندان به‌خصوص در هنر کلامی و ادبیات در ارائه غیرمستقیم کلام و بیان مضمامین مرتبط با جهان اطراف آنان می‌باشد. طنز تفکربرانگیز است و ماهیتی پیچیده و چند لایه دارد. گرچه طبیعتش بر خنده استوار است، اما خنده را تنها وسیله‌ای می‌انگارد برای نیل به هدفی برتر و آگاه کردن انسان به عمق رذالت‌ها. طنز در حوزه ادبیات، گرچه در ظاهر می‌خنداند، اما در پس این خنده واقعیتی تلخ و وحشتناک وجود دارد که در عمق وجود، خنده را می‌خشکاند و انسان را به تفکر وامی‌دارد.

 نقاشی دلپذیر از مارسل امه

مارسل امه در سال ۱۹۰۲ در فرانسه متولد شد و از کالج دودال فارغ‌التحصیل و به عنوان روزنامه‌نگار در پاریس مشغول به کار شد.  او اولین رمان خود را در سال ۱۹۲۶ منتشر کرد و توانست در دنیای نویسندگی جایی برای خود باز کند. مارسل امه با درآمیختن واقعیت و خیال همراه با چاشنی طنز به نقد حماقت‌های جمعی و شرایط اجتماعی نامساعد می‌پرداخت و با نگاه بدبینانه و تا حدی واقع‌گرایانه‌‌ای که به مسائل جهان داشت، با طنزی سیاه از خلق جهانی پر از یأس و پوچی اجتناب می‌کرد. کتاب "نقاشی دلپذیر" در سال‌های آغازین پس از جنگ دوم جهانی نوشته شده، در آن سال‌هایی که غذا در اروپا جیره‌بندی بود و خیلی از مردم از جمله مردمان فرانسه دچار سوء تغذیه بودند. در واقع داستانی آرمانی از یک نویسنده است که آرزویش این بوده که مردم با نگاه کردن به آثار هنری و خواندن کتاب‌ها دیگر به نیازهای مادی بشری مثل غذایی برای خوردن و سوختی برای گرمایش احتیاجی نداشته باشند. امه دست به خلق کتابی زده است که محوریت و روایت سورئال‌اش از ابتدا تا میانه داستان را در برمی‌گیرد. راوی در عین ساده‌گویی و بدون فراز و نشیب به خلق داستانی می‌پردازد که می‌تواند دور از ذهن باشد اما به واقعیتی بدل می‌شود که خواننده را میخکوب می‌کند. یک خاصیت طنز این اثر، این است که هرچی به پایان داستان نزدیک‌تر می‌شوی غلظت طنز بیشتر می‌شود. مضمون اخلاقی و کنایه‌های امه به ثروتمندان و دلالان واقعا بجا و درست است، طوری که می‌تواند مخاطب را در جبهه‌ی خود قرار دهد. کنایه‌ها و تمسخر روشنفکران و نویسندگان توسط امه فکر شده و حساب شده است، مخصوصا وقتی نقد روزنامه‌نگاران و منتقدان را به آثار لافلور بررسی می‌کند و البته نقد این نویسنده  به فضای بروکراتیک دولتی و یقه سفیدها بسیار جذاب و به‌جا است. برای آشنایی با قلم این نویسنده خواندن بخشی از کتاب ضروری است: «لافور پاسخ داد: " چندان اهمیتی ندارد. رونق بازارش به خاطر این است که اهل زمانه‌ی ما موجودات درمانده را می‌پسندند.پواریه از آن آدم‌هایی است که همیشه با شوروشوق درباره‌شان می‌گویند آن‌ها هنرمندانی بی‌نظیرند و نبوغی بالقوه دارند. اما او و امثال او هیچ وقت چیزی خلق نمی‌کنند، چون به احتمال زیاد از تحقق بخشیدن به افکار خود عاجزند. این مرد تمام عمر در بند ظرایف کوچک و کم و بیش دیدنی خواهد ماند. سپس صادقانه افزود: " البته توجه داشته باشید که ارزیابی من هیچ ارزشی ندارد. من از پواریه بیزارم و همیشه با او سر جنگ داشته‌ام.» 
کتاب "نقاشی دلپذیر" حجم بسیار کمی دارد، طوری که خواننده در کمتر از دو ساعت می‌تواند خواندن آن را به اتمام برساند. با وجود حجم کم، ایده‌پردازی و گاها شخصیت‌پردازی قابل قبولی دارد و درون‌مایه‌ی طنز اجتماعی خود را که اساسا سورئال است، به خوبی به مخاطب منتقل می‌کند. 

چاخان از عزیز نسین

«دوست عزیز...نمی‌دانی در مدت دو سالی که از تو دور شده‌ام چقدر قیافه و حتی اخلاق و رفتارم تغییر یافته. اگر مرا ببینی شاید نشناسی. آن قیافه بشاش و خندانی که موقع آمدن به اینجا داشتم جایش را به صورتی اخم‌آلود و خسته و مأیوس داد. اگر آدم دیو هم باشد دو سال تمام در این قصبه‌ی دورافتاده وغریب زندگی کند از دست می‌رود.  در شهرهای بزرگ نشستن و فکر مردم را کردن چقدر آسان است! روزی که به اینجا آمدم چه قلب صاف و پاکی داشتم. چقدر دلم می‌خواست به این ملت خدمت کنم و حالا از یادآوری این ساده‌لوحی و حماقت خودم خنده‌ام می‌گیرد! واقعا آن روزها چه آدم احمقی بودم! ما چقدر خوب و آسان می‌توانیم خودمان را گول بزنیم. سرتاسر زندگی ما دروغ و كلاشی و كلاهبرداری است و ما هر روز گرفتار نیرنگ‌ها و فريب‌ها هستیم و فقط به خاطر یک جمله از همه چیز صرف‌نظر می‌کنیم: "مردم همه چیز را می‌فهمند" اشخاص زیادی به محض شنیدن این جمله تملق آمیز ساکت می‌شوند.. ما عادت کرده‌ایم در میان این دروغ‌ها زندگی کنیم». 
سطور قبل را در فصل‌های پایانی کتاب "چاخان" اثر عزیز نسین می‌خوانیم. محمت نصرت با نام هنری عزیز نسین متولد ۱۹۱۵ در ترکیه است، این نویسنده و مترجم در طنزنویسی ید طولایی داشته و بخاطر طنزهای سیاسی اجتماعی موفقی که به رشته‌ی تحریر درآورده، توانسته مخاطبان بسیاری را در سرتاسر جهان به خود جذب کند. این نویسنده‌ی ترک زبان داستان بلند "چاخان" را حول محور دروغگویی‌های موجود در جامعه با زبانی طنزگونه نوشته است. داستان درباره‌ی مردی به نام زبوک‌زاده است. زبوک‌زاده مردی است دروغگو اهل قصبه‌ای کوچک که همه را فریب می‌دهد. ماموری که تازه به ده آمده به داستان زبوک‌زاده علاقه‌مند شده و هر بار پای صحبت یکی از اهالی می‌نشیند و می‌شنود که چه طور زبوک‌زاده با مهم جلوه دادن خود و وابسته نشان دادنِ دولتی‌ها به خودش، بارها و بارها مردم را فریفته است. مردم از این سوراخ بارها گزيده شده‌اند و به مامور نیز هشدار می‌دهند که فریب او را نخورد اما... . عزيز نسين، در این داستان نشان می‌دهد که چگونه کسانی که با کمک مردم از نردبان قدرت بالا رفته‌اند ديگر به خواست مردم از اين نردبان پايين نمی‌آيند و بزرگ‌ترين دليل اين کارشان هم همين است که مردمی که آن‌قدر احمق بوده‌اند که آنان را بزرگ‌ کرده‌اند، ديگر چه صلاحيتی دارند که آنان را از کار برکنار کنند؟ نسین در این کتاب به هجو نابرابری‌های اقتصادی، سيستم اداری و دولتی کشورش و خصوصیات جامعه‌ی ترکیه پرداخته و راویِ طبقات متوسط و پایین جامعه است. عزیز نسین، مانند دیگر آثارش، در این کتاب نیز با تلخ‌ترین نوعِ طنز به کاوش در میان عاداتی از هموطنانش می‌پردازد که ‌آن‌ها را مستعد بهره‌کشی جسمی، مالی و حتی آبرویی می‌کند. روایت "نسین" از عادات رسوب‌کرده در فرهنگ عامه‌یِ جامعه‌ی ترکیه گرچه طنزآلود اما با حسی قوی از نفرت و شماتت همراه است، طوری که طنز تلخ آن دیگری لبخندی بر لب مخاطب نمی‌نشاند. 
 

روزنامه صبح ساحل