جنسیت و اعتیاد

چهره پنهان اعتیاد زنان

وقتی از اعتیاد در جامعه ایران صحبت می‌کنیم، ناخودآگاه تصویر یک مرد در ذهن نقش می‌بندد مردی بیکار که در گوشه‌ای از خیابان یا پارک مشغول مصرف است. همین تصویر ذهنی باعث شده حضور زنان در این میدان کمتر به چشم بیاید. اما واقعیت این است که بسیاری از زنان، در سنین و موقعیت‌های مختلف اجتماعی، درگیر چرخه اعتیاد می‌شوند چرخه‌ای که اغلب در سکوت و پنهان‌کاری میگذرد. زنان، برخلاف مردان، معمولا به دلیل ترس از بی ‌آبرویی خانوادگی و اجتماعی، مصرف خود را پنهان می‌کنند. یکی از پژوهش‌های داخلی نشان می‌دهد بیش از ۷۰ درصد زنان مصرف‌کننده مواد در ایران هرگز تجربه مصرف ‌شان را با خانواده در میان نمی‌گذارند. این پنهان‌کاری پیامدهای سنگینی دارد: از تاخیر در مراجعه به درمان گرفته تا افزایش خطر سوء مصرف طولانی ‌مدت. این پنهان‌کاری به‌عنوان نوعی خودپنهانی شناخته می‌شود. مکانیزمی که فرد برای محافظت از هویت اجتماعی خود به کار می‌گیرد. زنانی که درگیر اعتیاد هستند، نه‌ تنها با مشکلات جسمی و روانی دست و پنجه نرم می‌کنند، بلکه همزمان بار مضاعف سکوت و پنهان‌کاری را نیز بر دوش دارند. در نتیجه، روایت آنان اغلب شنیده نمی‌شود زیرا پیش از آنکه رسانه یا نهادهای درمانی به آن دسترسی پیدا کنند، خود زن به اجبار یا انتخاب آن را پنهان کرده است.

از افسردگی تا ترومای پنهان

مطالعات بالینی نشان می‌دهد زنان معتاد بیشتر از مردان درگیر اختلالات روانی همراه هستند. افسردگی اساسی، اضطراب فراگیر و به‌ ویژه اختلال استرس پس از سانحه در این گروه بسیار شایع است. بسیاری از این زنان پیش‌تر تجربه خشونت خانگی، آزار جنسی یا بی ‌ثباتی عاطفی داشته‌اند. اعتیاد برای آنان، اغلب نه از سر تفریح، بلکه به عنوان مکانیزمی برای رهایی موقت از درد روانی آغاز می‌شود. یکی از روانپزشکان بالینی در تهران در مصاحبه‌ای اشاره کرده بود که حدود ۶۰ درصد بیماران زن وابسته به مواد سابقه مستقیم یا غیرمستقیم خشونت خانگی داشته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد اعتیاد زنان را نمی‌توان صرفا یک «انتخاب شخصی» دانست، بلکه باید آن را در زمینه روانی-اجتماعی وسیع‌تری فهمید.

از نظر درمانی، کار با زنان معتاد نیازمند حساسیت بالینی بیشتری است. برای مثال، وقتی زنی با سابقه سوءاستفاده جنسی وارد مرکز ترک اعتیاد می‌شود، احتمال بازتروما (بازفعال‌شدن خاطرات آسیب‌زا) در طول فرآیند درمان بسیار بالاست. این یعنی درمانگران باید همزمان رویکردی دوگانه داشته باشند: درمان اعتیاد و مداخلات روان‌درمانی برای ترومای گذشته. نادیده گرفتن این وجه، احتمال عود مصرف را به‌طور چشمگیری بالا می‌برد.

انگ اجتماعی و تابوی جنسیتی

اگر مردی معتاد باشد، جامعه هرچند او را نکوهش می‌کند، اما اغلب درک می‌کند که: مرد است و لغزیده. اما برای زن، ماجرا متفاوت است. جامعه مصرف مواد را نه تنها خطای فردی، بلکه «شکست نقش جنسیتی» می‌داند. زن قرار است مادر، همسر یا مراقب باشد وقتی از این نقش فاصله می‌گیرد، برچسبی دوگانه به او زده می‌شود: هم معتاد و هم نامناسب برای زن بودن. این وضعیت با مفهوم انگ دوگانه توضیح داده می‌شود: یعنی فرد نه تنها به دلیل اعتیاد، بلکه به خاطر زن بودن و شکستن هنجارهای جنسیتی، دو برابر مورد قضاوت و طرد قرار می‌گیرد. پیامد این انگ اجتماعی آن است که بسیاری از زنان حتی در صورت تمایل به درمان، به مراکز ترک اعتیاد مراجعه نمی‌کنند. ترس از اینکه دیگران بفهمند، باعث می‌شود آنان یا درمان را به تاخیر بیندازند، یا در خانه به شکل خودسرانه و پرخطر اقدام به ترک کنند. این شرایط، چرخه اعتیاد را طولانی‌ تر و پیچیده‌تر می‌کند.

چالش‌های دسترسی به درمان و خدمات حمایتی

زنان معتاد معمولا با موانع بیشتری در مسیر درمان روبه‌رو هستند. نخستین مانع، کمبود مراکز ویژه برای آنان است. آمارها نشان می‌دهد در ایران تعداد مراکز درمانی مخصوص زنان به ‌شدت محدود است و اغلب در کلان ‌شهرها متمرکزند. این یعنی زنی در یک شهر کوچک یا روستا تقریبا شانسی برای دریافت خدمات تخصصی ندارد. مانع دوم، نگرانی‌های خانوادگی است. بسیاری از زنان سرپرست فرزند هستند و ترس از دست دادن حضانت، مانع بزرگی برای مراجعه به مراکز درمانی است. در برخی موارد، همین ترس باعث می‌شود زنانی که نیاز فوری به درمان دارند، در سکوت رنج بکشند. این وضعیت نشان‌دهنده نوعی طرد ساختاری است: جامعه نه‌تنها به شکل فردی، بلکه از نظر نهادی نیز زنان معتاد را نادیده می‌گیرد. این طرد ساختاری می‌تواند در قالب نبود قوانین حمایتی، کمبود پناهگاه‌ها یا حتی برخورد قضاوت ‌گرایانه کارکنان مراکز درمانی بروز کند.

رسانه، کلیشه‌ها و روایت‌های ناقص از زنان معتاد

رسانه‌ها در شکل‌گیری تصویر عمومی نقش مهمی دارند. اما بازنمایی زنان معتاد در رسانه‌ها اغلب یک‌جانبه و کلیشه‌ای است: یا تصویر زن خیابانی نابودشده یا مادر ناکام. چنین بازنمایی‌هایی، نه تنها پیچیدگی‌های روانی-اجتماعی این گروه را نشان نمی‌دهد، بلکه به بازتولید انگ اجتماعی دامن می‌زند. در حالی‌که روایت‌های شخصی زنان معتاد، اگر بدون قضاوت و در قالب گزارش‌های انسانی منتشر شوند، می‌توانند افکار عمومی را به درکی عمیق‌تر و همدلانه‌تر برسانند. فقدان این روایت‌ها باعث می‌شود مشکل همچنان در سطح حاشیه باقی بماند و از چشم جامعه پنهان بماند.برای شکستن سکوت پیرامون اعتیاد زنان، نیاز به مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ وجود دارد. نخست، گسترش مراکز درمانی ویژه زنان اهمیت بالایی دارد. مراکزی که علاوه بر درمان دارویی، خدمات رواندرمانی، مشاوره خانوادگی و حمایت اجتماعی را یک‌جا ارائه دهند. دوم، آموزش درمانگران و روانشناسان در زمینه حساسیت‌های جنسیتی ضروری است زیرا بسیاری از زنان معتاد سابقه خشونت یا ترومای روانی دارند و درمان بدون درک این زمینه‌ها می‌تواند ناکام بماند. در سطح رسانه‌ای نیز باید بازنمایی کلیشه‌ای از زنان معتاد جای خود را به روایت‌های انسانی‌تر بدهد رسانه‌ها می‌ توانند با روایت تجربه‌های واقعی، بدون برچسب‌زنی و قضاوت، مسیر همدلی اجتماعی را هموار کنند. علاوه بر این، سیاست‌گذاری‌های حمایتی باید به‌گونه‌ای اصلاح شود که مادران معتاد، به جای ترس از دست دادن حضانت فرزندان، بتوانند با حمایت قانونی و اجتماعی مسیر درمان را طی کنند و در نهایت، ضروری است که خود زنان امکان روایتگری پیدا کنند چه در قالب گروه‌های حمایتی و چه از طریق رسانه‌های مستقل. شنیدن صدای مستقیم آنان، نه‌تنها تابوی اجتماعی را می‌شکند، بلکه به جامعه نشان می‌دهد که اعتیاد زنان مسئله‌ای فردی و پنهانی نیست، بلکه بحرانی اجتماعی است که نیاز به پاسخ جمعی و سیاست‌گذاری دقیق دارد.اعتیاد زنان، چهره‌ای پنهان از یک بحران اجتماعی است. سکوت و پنهان‌کاری، آن را از دید عموم خارج کرده، اما واقعیت این است که پیامدهای آن نه‌تنها دامن زنان، بلکه خانواده و جامعه را هم می‌گیرد. روان‌شناسی بالینی نشان می‌دهد مشکلات روانی و ترومای پنهان در این گروه شایع است؛ روان‌شناسی اجتماعی توضیح می‌دهد که چرا تابوهای جنسیتی آنان را دو برابر طرد می‌کند. برای شکستن این چرخه، نیازمند تغییر رویکرد هستیم: از درمان‌های بالینی حساس به جنسیت گرفته تا اصلاح روایت‌های رسانه‌ای و تغییر قوانین حمایتی. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود روایت زنان معتاد دیگر در سایه باقی نماند.