چرا سوگ مسئله‌ای عمومی است؟

روانشناس سوگ

ویلیام جی. وردن روانشناس بالینی و پژوهشگر آمریکایی است که دهه‌ها از عمر حرفه‌ای خود را صرف مطالعه سوگ و داغداری کرده است. او استاد دانشگاه هاروارد بوده و علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، در حوزه مشاوره با بازماندگان و خانواده‌ها تجربه‌ای گسترده دارد. کتاب «رنج و التیام» حاصل سال‌ها کار بالینی و پژوهشی اوست و نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ منتشر شد. این اثر بارها تجدید چاپ شده و به‌روز شده است تا همسو با یافته‌های جدید روانشناسی باقی بماند. آنچه وردن را از بسیاری پژوهشگران دیگر متمایز می‌کند، نگاه وظیفه‌ محور او به سوگ است. پیش از او، نظریه ‌های غالب بیشتر بر مراحل یا فازهای سوگ تمرکز داشتند. مشهورترین نمونه، مدل الیزابت کوبلر-راس بود که سوگ را در پنج مرحله (انکار، خشم، چانه‌زنی، افسردگی و پذیرش) توضیح می‌داد. اما وردن به‌جای نگاه خطی، بر این باور بود که سوگ مجموعه‌ای از وظایف یا تکالیف روانی است که فرد باید با آنها درگیر شود. این وظایف الزاما به ترتیب مشخصی رخ نمی‌دهند، بلکه می‌توانند هم‌پوشانی داشته باشند و شدت آن‌ها در افراد مختلف متفاوت باشد.

وظایف سوگ از نگاه وردن

کتاب «رنج و التیام» به‌طور مفصل به چهار وظیفه اصلی سوگ می‌پردازد که چارچوبی کاربردی برای درمانگران، مشاوران و حتی افراد داغدار فراهم می‌کند. این وظایف عبارت‌اند از:

۱. پذیرش واقعیت فقدان

نخستین گام، روبه‌رو شدن با حقیقت مرگ است. بسیاری از بازماندگان در روزها و هفته‌های نخست پس از فقدان، دچار نوعی ناباوری می‌شوند. آنها ممکن است هنوز انتظار تماس تلفنی از عزیز از دست‌ رفته داشته باشند یا در ذهن خود، حضور او را بازسازی کنند. وردن توضیح می‌دهد که پذیرش واقعیت فقدان به معنای فراموش کردن یا بی‌اهمیت دانستن متوفی نیست، بلکه به معنای درونی کردن این آگاهی است که مرگ رخ داده و بازگشتی در کار نیست.

۲. تجربه کردن درد سوگ

فرهنگ‌ها گاهی بازماندگان را به سرکوب احساسات تشویق می‌کنند: «قوی باش»، «گریه نکن»، «به زندگی ادامه بده». اما وردن تاکید دارد که رنج، بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند سوگ است. اگر فرد نتواند اندوه، خشم، احساس گناه یا تنهایی خود را تجربه کند، احتمالا این هیجانات به شکل‌های دیگری مانند افسردگی مزمن یا اختلالات جسمانی بازمی‌گردند. به بیان دیگر، گریه کردن، خشمگین بودن یا احساس بی‌پناهی کردن، گام‌هایی طبیعی در مسیر التیام هستند.

۳. سازگاری با محیط بدون حضور متوفی

فقدان، تنها غیاب یک فرد نیست، بلکه تغییری بنیادین در نقش‌ها و روابط زندگی روزمره است. برای مثال، مرگ یکی از والدین ممکن است به معنای تغییر جایگاه فرزندان در خانواده باشد، یا فوت همسر می‌تواند بازمانده را با مسئولیت‌های مالی و اجتماعی جدید روبه‌رو کند. در این مرحله، فرد باید بیاموزد چگونه در محیطی تازه که عزیزش در آن حضور ندارد، زندگی کند.

۴. یافتن پیوندی پایدار با متوفی در عین ادامه زندگی

یکی از بدیع‌ترین ایده‌های وردن، همین وظیفه چهارم است. برخلاف رویکردهایی که بر «رها کردن» یا «فراموش کردن» متوفی تاکید دارند، وردن پیشنهاد می‌کند فرد رابطه‌ای تازه و درونی با عزیز ازدست‌رفته بسازد. این پیوند می‌تواند در قالب یادآوری خاطرات، حفظ ارزش‌ها یا ادامه دادن آرزوهای او باشد. چنین رابطه‌ای به بازمانده اجازه می‌دهد ضمن نگه‌داشتن یاد متوفی، به زندگی جدید نیز روی آورد.

اهمیت فرهنگی و اجتماعی کتاب

کتاب «رنج و التیام» صرفا یک متن روانشناسی بالینی نیست. این اثر نگاهی اجتماعی نیز دارد و نشان می‌دهد که تجربه سوگ در خلا رخ نمی‌دهد، بلکه به ‌شدت از بافت فرهنگی و خانوادگی تاثیر می‌پذیرد. آیین‌های جمعی سوگواری، نمادها و حتی زبانِ اندوه در هر جامعه، نقشی اساسی در فرایند التیام دارند. وردن تأکید می‌کند که درمانگر یا مشاور باید حساسیت فرهنگی داشته باشد و از تحمیل یک مدل یکسان به همه اجتناب کند. این موضوع برای جامعه ایران نیز اهمیت زیادی دارد. از یک سو، ما دارای سنت‌های قوی سوگواری هستیم که هنوز هم در بسیاری مناطق قدرت پیونددهندگی خود را حفظ کرده‌اند؛ از مراسم مذهبی گرفته تا گردهمایی‌های خانوادگی. از سوی دیگر، در کلان‌ شهرها شاهد تغییر این آیین‌ها هستیم. سرعت زندگی، فشارهای اقتصادی و ضعف شبکه‌های اجتماعی سبب شده‌اند بسیاری از افراد در تجربه فقدان تنها بمانند. ترجمه و انتشار کتابی مانند «رنج و التیام» می‌تواند به بازماندگان و نیز مشاوران ایرانی کمک کند تا با نگاهی علمی و انسانی ‌تر به موضوع سوگ بپردازند.

نگاهی انتقادی به نظریه وردن

هرچند نظریه وظایف سوگ وردن بسیار تاثیرگذار بوده و همچنان در آموزش‌های روان‌شناسی و مشاوره به کار می‌رود، اما منتقدانی نیز دارد. برخی پژوهشگران معتقدند چارچوب وظایف ممکن است بازماندگان را در قالبی هنجاری قرار دهد؛ گویی اگر این مراحل را به‌درستی طی نکنند، دچار «اختلال» شده‌اند. همچنین، تجربه سوگ می‌تواند در افراد و فرهنگ‌های مختلف بسیار متفاوت باشد و نمی‌توان نسخه‌ای واحد برای همه پیچید. بااین‌حال، وردن خود به این محدودیت‌ها واقف است و در ویرایش‌های بعدی کتاب، بر انعطاف‌پذیری مدل تاکید کرده است. او بارها گفته که وظایف سوگ، دستور العمل سخت‌ گیرانه نیست، بلکه ابزاری برای فهم بهتر این تجربه پیچیده است.

انتشار ترجمه فارسی «رنج و التیام» گامی ارزشمند در گسترش ادبیات علمی روانشناسی در ایران است. این ترجمه، زبان تخصصی روانشناسی را به بیانی روان و قابل‌فهم نزدیک کرده و دسترسی گسترده‌تری به پژوهش‌های معتبر جهانی فراهم ساخته است. در کشوری که همچنان مرگ و فقدان تابوهایی پنهان به شمار می‌آیند و صحبت درباره آنها دشوار است، این کتاب فرصتی فراهم می‌کند تا هم متخصصان و هم خانواده‌ها با ابزاری علمی برای مواجهه با سوگ آشنا شوند.

چرا باید «رنج و التیام» را خواند؟

کتاب ویلیام وردن بیش از آنکه صرفا یک متن علمی باشد، راهنمایی انسانی برای همه ماست. هرکدام از ما دیر یا زود با فقدان رو به‌ رو خواهیم شد. پرسش اینجاست که چگونه می‌توانیم پس از مرگ عزیزان، دوباره به زندگی بازگردیم، بدون آنکه خاطره و ارزش‌های آنان را فراموش کنیم. وردن با ارائه مدل وظایف سوگ، نشان می‌دهد که رنج و التیام دو روی یک سکه‌اند: برای رسیدن به التیام، باید رنج را تجربه کرد، پذیرفت و آن را بخشی از تاریخ روانی خود دانست. این کتاب نه ‌تنها برای روان‌شناسان و مشاوران، بلکه برای هر فردی که سوگی را تجربه کرده یا ممکن است تجربه کند، خواندنی است. «رنج و التیام» یادآور می‌شود که مرگ پایان رابطه نیست، بلکه دگرگونی آن است. ما می‌توانیم با عزیزان ازدست‌رفته پیوندی درونی و پایدار بسازیم و درعین‌حال زندگی را با معنایی تازه ادامه دهیم.