مقدمه
به گزارش سایت راهبرد ملی پول، نه تنها واسطه مبادلات اقتصادی است، بلکه بر هویت ملی شهروندان و اقتدار ملی دولت نیز تأثیر گذاشته و به عنوان ابزاری برای تحکیم هویت ملی و سیاسی ملت ها به شمارمی آید. به عبارت دیگر، ارزش پول ملی از عوامل تاثیر گذار بر دیدگاه شهروندان نسبت به وضعیت اقتصادی و هویت ملی کشورشان است. لذا حفظ ارزش پول ملی افزایش اعتماد شهروندان را نسبت به پول ملی کشور را به دنبال داشته و مانع پدیده جانشینی پول و روی آوردن مردم به ارزهای خارجی خواهد شد. در این نوشتار ضمن تبیین اهداف حذف صفر از پول ملی و مطالعه تجربه دیگر کشورها، فواید و آسیب های حذف صفر از پول ملی تاثیر یا عدم تاثیر این طرح بر تورم، افزایش قدرت خرید مردم، بهبود شرایط اقتصادی کشور را مورد بحث قرار خواهیم داد.
تاریخچه حذف صفر در ایران و جهان
حذف چند صفر از پول ملی یا تعویض و از رده خارج نمودن اسکناسها فرآیندی است که مختص اقتصاد ایران نبوده و کشورها بنا به شرایط اقتصادی خود برنامهریزی و اجرا میکنند. دادههای بانک جهانی و صندوق بینالمللی پول حاکی از آن است که حداقل ۵۰ کشور جهان تاکنون اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کردهاند. که در این بخش ضمن اشاره به نمونه های موفق و ناموفق در سطح جهان به بررسی اهداف و آثار این معایب و مزایای اجرای این طرح در ایران خواهیم پرداخت.
الف: تاریخچه جهانی حذف صفر از پول ملی
در بررسی تاریخی اجرای این طرح در سطح جهانی می توان به اجرای این طرح در کشورهایی از جمله ترکیه، هلند، برزیل، آرژانتین، رومانی، یوگسلاوی سابق و… اشاره کرد که سوابق امر حاکی از موفقیت برخی و عدم موفقیت برخی دیگر است.
ترکیه
در سال ۲۰۰۵ ترکیه در شرایطی که رشد تورم و رسوب نقدینگی در این کشور باعث سقوط معنا دار ارزش پول ملی آن کشور در مقابل دلار شده بود این برنامه را با حذف شش صفر از لیر را با موفقیت اجرا کرد. لازم به ذکر است ترکیه پیش از اقدام به حذف صفرها تورم را به طور کامل مهار کرد.
برزیل
برزیل در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی با از دست دادن ۳۰ تا ۴۰ درصدی ارزش پول ملی خود به یکی از سنگینترین تورمهای آن زمان دچار شده و در سال ۱۹۶۷ میلادی برای اولین بار ۳ صفر از پول ملی خود را حذف کرد، بدون آنکه بتواند با این اقدام در کنترل تورم موفق شود. در سال ۱۹۸۱نیز با رسیدن سطح تورم این کشور به ۱۵۱ درصد مجددا سه صفر از پول ملی برزیل حذف شد. اما افزایش مجدد تورم این کشور (هزار و ۴۳۱ درصد) در سال ۱۹۸۹ حذف صفرهای بازگشته و تغییر نام پول ملی را به دنبال داشت. تنها در سال ۱۹۹۳ زمانی که تورم این کشور در مرز ۲ هزار درصد قرار داشت اعمال مجدد حذف سه صفر توانست در مهار تورم توفیقاتی کسب کند. با این حال برزیل همچنان یکی از گرانترین کشورهای آمریکایلاتین به حساب میآید.
هلند
تورم پیشبینی نشده (بیش از ۱۰۰ درصد) هلند در دهه ۶۰ میلادی (به دلیل ورود منابع درآمدی غیر منتظره از محل استخراج گاز) موجب گردید در چنین شرایطی دولت همراه با اعمال سیاست شدید انقباضی در سیاستهای پولی و کنترل حجم پول بتواند سیاست حذف چهار صفر از اسکناسهای این کشور را به عنوان نمونه برجستهای از جوابگو بودن سیاست حذف صفر از اسکناس در کنار اعمال دیگر سیاستهای کنترل نقدینگی به نمایش بگذارد.
زیمبابوه
از آنجا که این کشور در شرایط تورم یک هزار درصدی(در سال ۲۰۰۳) بدون هر گونه اقدامی در خصوص مهار تورم (صرفا اتکا به وجه روانی حذف صفرها ) اقدام به حذف سه صفر از اسکناسهای این کشور کرد. لذا کارکرد این طرح به زودی از میان رفت و تورم سرانجام اقتصاد این کشور را ویران کرد.
ب- پیشینه طرح حذف صفر از پول ملی در ایران
اولین مطالعات بانک مرکزی ایران برای حذف صفر از پول ملی مربوط به حدود ۲۵سال است. استدلال آن زمان این بود که حذف چند صفر از اسکناس های ایران، بطور قطع افزایش ارزش پول ملی کشور در برابر سایر ارزهای معتبر جهان و افزایش قدرت خرید مردم را به دنبال خواهد داشت. این موضوع به دلیل عدم وجود عقبه و پشتوانه درست علمی، فکری و اجرایی به مرور به فراموشی سپرده شد. اکنون در شرایط تورم زای اقتصاد کشور و همچنین کاهش ارزش پول ملی طی یک سال اخیر، بانک مرکزی مجددا ضمن ارایه طرح حذف چهار صفر از پول ملی، فرآیند اجرای این طرح را دو سال اعلام نموده که بر این اساس میبایست پول های قدیمی به تدریج وارد چرخه تعویض قرار گیرند و پول با قدرت و با پشتوانه به اقتصاد کشور برگردد و همزمان اصلاحات اقتصادی بالاخص در زمینه های بانکی و تجارت بین الملل صورت پذیرد. به هر حال چندین سال است که مسئولان ذیربط خواهان حذف صفر از پول ملی هستند، اگرچه نگرانی هایی نسبت به این موضوع از جهت تورمزا بودن و بالا بردن هزینه های مربوط به این فرآیند وجود دارد (زیرا ممکن است با این اقدام برخی اقلام در بازار افزایش قیمت پیدا کنند و بیش از قیمت واقعی نرخگذاری شوند. واکنشهای بازار ایران همواره نشان داده است که آثار روانی نقش قابل توجهی دارند و برداشتن صفر از پول ملی، به هر حال عدد کمتری را نشان میدهد که ممکن است برخی کاسبان از این اثر روانی سوء استفاده کنند.)
اجرای طرح حذف ۴ صفر به لحاظ حقوقی و فنی یک فرایند زمانبر بوده (بر مبنای برآورد کارشناسان اجرای آن نزدیک دو سال طول میکشد) و بر اساس پیش نویس “لایحه تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان” مقرر شده، ماده یک قانون پولی و بانکی کشور مصوب سال ۱۳۵۱ به این شرح اصلاح شود.«هر تومان معادل ۱۰۰۰۰ ریال موضوع ماده یک قانون یاد شده و معادل ۱۰۰ “ریال جدید” تعریف میشود.» در حالی که در ماده یک قانون پولی و بانکی کشور آمده است، “واحد پول ایران ریال است. بانک مرکزی در پیش نویس این لایحه طول دوره گذار ۲۴ ماهه برای این تغییر واحد پول درنظر گرفته است. همچنین بر اساس این لایحه، برابری پولهای خارجی نسبت به تومان و نرخ خرید و فروش ارز توسط بانک مرکزی در چارچوب نظام ارزی حاکم محاسبه و تعیین خواهد شد. بدون شک در شرایط حساس اقتصاد کنونی کشور اجرای موثر این طرح لازمه اش دقت و برنامه زمانبندی شده، درست و دقیق است. در غیر این صورت امکان دارد نتیجه معکوس را برای اقتصاد کشور به همراه داشته باشد. در این قسمت به صورت واقعبینانه و به دور از سطحی نگری مزایا و معایب این طرح و شرایط لازم برای اجرای موفقیت آمیز آن را بررسی خواهیم کرد.
حذف صفر از پول ملی: مزایا و معایب
با توجه به تفاوت دیدگاه ها پیرامون این طرح ،در این نوشتار تلاشمان این است که بصورت عمیق، صحیح و واقعبینانه و به دور از سطحی نگری به بررسی ابعاد مختلف مثبت و منفی این طرح بپردازیم.
الف : مزایا
برخی از مزایای اجرای این طرح شامل موارد ذیل است:
۱- نقل و انتقال آسانتر پول و کاستن از مخاطرات آن در حجم کلان
۲- صرفهجویی در هزینههای چاپ اسکناس
با توجه به هزینههای بسیاری بالایی که چاپ اسکناس به اقتصاد تحمیل میکند عدهای معتقدند با حذف صفر و ارزشمند شدن پول ملی و هزینههای چاپ اسکناس، به میزان زیادی صرفهجویی خواهد شد.
۳- صرفهجویی در وقت نیروهای انسانی و هزینههای معاملاتی در مسایل مالی کشور. چرا که در حال حاضر بخشهای حسابداری و مالی تمام موسسات برای انجام امور مالی با صفرهای زیادی در پول سرو کار دارند. که با کاهش تعداد صفرها، هم در وقت و هم در هزینهها صرفهجویی میشود.
۴- اثرات مثبت روانی در جامعه (افزایش اعتماد مردم)
وقتی صفرها از پول حذف می شوند مردم احساس میکنند که پول کمتری را در معاملات روزمره هزینه میکنند.
۵_ مانع نفوذ ارزهای خارجی
با افزایش ارزش پول ملی، اعتماد مردم به پول داخلی بیشتر میشود و کمتر از پولهای خارجی دلار و یورو استفاده میکنند.
۶_تقویت پول ملی و افزایش ارزش اسمی آن
حذف صفر در افزایش جایگاه پول ملی در حوزه بینالمللی تاثیر خواهد داشت.
۷_نگهداری سادهتر حسابها، ارقام و ترازنامهها
ب : معایب
۱-هزینه سنگین جایگزینی اسکناسهای جدید با قبلی
۲- افزایش سطح عمومی قیمتها
در طول این فرآیند، عدهای تلاش خواهند کرد قیمت کالای خود را افزایش داده و برمبنای پول جدید کالاهای خود را با قیمت بالاتری ارزشگذاری کنند. عدم امکان نظارت بر بازارها و همچنین پیچیدگی اجرای این تصمیم، باعث افزایش سطح عمومی قیمتها میشود.
۳- مقایسه صورتهای مالی و حسابهای اقتصادی مشکل شده و بینظمی بین اطلاعات قبلی و جدید در دفاتر و صورتهای مالی ظهور خواهد کرد.
۴- احتمال کاهش درآمدهای صادراتی در نتیجه افزایش ارزش پول ملی.
۵- اجرای این طرح در بلند مدت حذف صفرها، افزایش تورم را بدنبال خواهد داشت.
چرا که حذف صفر در متغیرهای واقعی اقتصاد کاملا بیتاثیر است. (اگرچه این اقدام ممکن است در کوتاه مدت اثراتی بر کاهش سطح عمومی قیمت ها و نرخ تورم داشته باشد)
۶- در صورت اجرای این طرح، تغییر تمامى نرم افزارهاى مالى و حسابدارى ضروری خواهد شد و بنابراین هزینه های را بر سازمان ها و مردم تحمیل خواهد کرد. (مهمتر از همه، تمام اسکناس و مسکوک رایج کشور باید عوض شود) و…. با یک محاسبه ساده مشخص مى شود که هزینه تبدیل واحد پولى و بخصوص حذف صفر براى کشور بسیار هزینه بر است.
پیشنهادات
قبل از اجرای سیاست صفرزدایی در کشور که میتواند به نتایج مثبت و خوبی منجر شود، باید برخی اقدامات از جمله موارد ذیل به عنوان پیششرط بسیاری از فعالیتهای اصلاحی صورت پذیرد:
۱- اصلاح زیر ساختهای مالی، بانکی و پولی کشور
با توجه به شرایط کنونی نظام پولی کشور، پیش از حذف صفر بایستی ارتقای شاخصهای اقتصادی همچون افزایش تولید، نرخ سرمایهگذاری، آزادسازیهای اقتصادی، رفع انحصارات، انعقاد قرارداد با بانکهای خارجی، حضور سرمایهگذاران خارجی، کنترل تورم، بهبود نرخ رشد اقتصاد و… مورد توجه و در اولویت قرار گیرند. این اصلاحات و بسترسازیهای مناسب اقتصادی قبل از اجرای طرح حذف صفرها ضروری است.
۲- اتخاذ سیاستهای انقباضی
در صورت عدم اتخاذ چنین سیاستی، حذف صفر از پول ملی فقط طی مدتی کوتاه اثرات واقعی و روانی خود را در اقتصاد میگذارد و پس از مدتی این اثرات نیز از بین میروند و بازار به روال عادی خود برمیگردد و آنگاه با تورم ایجاد شده و جبران هزینههای به وجود آمده مواجه خواهیم شد.
۳- ایجاد فضای رقابتی و عمیق کردن بازارها
۴_ محدود کردن قدرت قیمتگذاری عوامل اقتصادی
۵_ انضباط و شفافیت در بودجه دولت و رفتار مالی دولت
۶- اصلاح نظام مالیاتی و کاهش وابستگی اقتصاد کشور و بودجه دولت به درآمد نفت
۷- محدود کردن فعالیتهای نامولد و تثبیت نسبت مبادلات مرتبط و نامرتبط با تولید ناخالص داخلی
۸- ایجاد نظام مدیریت اصلاح قیمت و نظارت بر تغییرات قیمت
۹- انضباط پولی
جمع بندی
اقدام بانک مرکزی در جهت حذف صفرهای پول کشور اقدامی است که در بیش از ۴۵ کشور سابقه اجرا دارد. با این تفاوت که بخشی از این کشورها، ابتدا مواردی نظیر ارتقای شاخص های اقتصادی، افزایش تبادلات با سایر کشورها، بورس فراگیر و با ریسک نسبتا پایین، همکاری و مراودات بانک های کشور با دیگر کشورها را مورد توجه قرار داده و سپس به حذف صفر اقدام کرده اند.
اقدام اخیر بانک مرکزی برای افزایش ارزش پول ایران اگر چه اقدام درستی است اما بدون در نظر گرفتن شاخص های ذکر شده، تنها یک افزایش ارزش کلامی خواهد بود. در واقع در شرایطی که اقتصاد کشور با مسائل مختلفی مانند تورم و مشکلات فضای کسب و کار مواجه بوده و تا زمانی که ساختار اقتصاد به تعادل نرسد، نقدینگی به سمت عوامل تولید نرود و موانع کسب و کار برداشته نشود، این تصمیم تاثیر چندانی بر بهبود شرایط اقتصادی نخواهد داشت. چرا که رابطهای میان سیاست حذف صفر از پول ملی با اصلاح عملکردها اقتصادی وجود نداشته (نه تنها در مهار تورم بلکه در قدرت خرید مردم نیز بی تاثیر است) تنها کارکرد آن این است که در آمار و ارقامهای مالی به جای رقمهای درشت فعلی، رقمها کوچکتر شده و مردم برای مبادلات مالی اسکناسها را در حجم کمتری حمل میکنند.
همانطور که حذف چندین صفر از پول ملی در ونزوئلا نیز عملا حلّال مشکلاتشان نشد. در ترکیه هم حذف صفر پول ملی منجر به کنترل تورم نشد و اگر ترکیه پس از حذف صفر پول ملی توانست تورم را کنترل کند به این دلیل بود که توانست با ارتقاء رشد گردشگری، جذب سرمایه خارجی، و افزایش ظرفیتهای تولیدی بعنوان مجموعه عوامل تاثیرگذار بر اقتصاد در کنترل تورم را محقق سازد.
در مورد تاثیر این اقدام بر نرخ ارز نیز باید گفته شود اگر چه در ظاهر حذف صفر از پول ملی، قدرت آن را در برابر سایر ارزها افزایش میدهد، اما این تنها در ظاهر است. چرا که قدرت خرید پول ملی در بعد داخلی، تحت تاثیر میزان رشد نقدینگی در قیاس با رشد اقتصادی و در بعد خارجی(نرخ ارز) تحت تاثیر صادرات، واردات و ورود و خروج سرمایه از کشور خواهد بود. یعنی نتیجه حذف صفر، تنها حیثیت ظاهری پول ملی در مقایسه با پول سایر کشورها را بهبود خواهد بخشید نه حیثیت واقعی آن را.
در واقع به دلیل وجود نوسانات زیادی که متغیرهای کلان اقتصادی ایران دارند موفقیت این طرح مستلزم بسترسازیهای مناسب اقتصادی قبل از اجرای طرح است و در این راستا و قبل از اجرای سیاست صفرزدایی در کشور که میتواند به نتایج مثبت و خوبی منجر شود، باید اقداماتی از قبیل ایجاد فضای رقابتی و عمیق کردن بازارها، محدود کردن قدرت قیمتگذاری عوامل اقتصادی، ایجاد نظام مدیریت اصلاح قیمت و نظارت بر تغییرات قیمت، انضباط پولی و محدود کردن فعالیتهای نامولد و تثبیت نسبت مبادلات مرتبط و نامرتبط با تولید ناخالص داخلی در کنار انضباط و شفافیت در بودجه دولت و رفتار مالی دولت و اصلاح نظام مالیاتی و کاهش وابستگی اقتصاد کشور و بودجه دولت به درآمد نفت به عنوان برخی از پیش شرط بسیاری از فعالیتهای اصلاحی در عرصه اقتصاد کشور مورد توجه قرار گیرد.