از "چک چکو" و "تعزیه خوانی" تا "علم گردانی"

 سالیان درازی است که عزای حسین(ع) در جنوب زبانزد است و "چک چکو" نیز ازجمله آیین‌هایی به شمار می‌رود که مردم هرمزگان در ایام محرم آن را برگزار می‌کنند.

به گزارش صبح ساحل  به نقل از ایسنا مراسم علم‌گردانی در تمامی ایران وجود دارد اما در هرمزگان و به‌ویژه بندرعباس به سیاقی دیگر است. یکی از معروف‌ترین این مراسم علم‌گردانی مسجد ۱۲ امام (منبر گپ) بندرعباس است که تاریخچه این علم‌ها و مراسم آن‌ها به سالیان دور برمی‌گردد.

روزگاری فردی تمامی بزرگان شهر را صدا زده و اعلام می‌کند که چوب‌هایی به شکل علم از کرانه دریای هند به سمت ساحل بندرعباس می‌آید، اهالی این چوب‌ها را که از جنس صندل است را ازآب‌گرفته و خشک می‌کنند و به نزدیک‌ترین محل یعنی مسجد ۱۲ امام می‌برند و مشاهده می‌کنند که بر روی هرکدام از این چوب‌ها اسم یک امام کنده‌کاری‌شده تاکنون معلوم نیست که این چوب‌ها از کجا آمده‌اند و چگونه این اسمای متبرک بر روی آن‌ها نقش بسته است.

بزرگان قدیم بر این باورند که این چوب‌ها به اذن خدا برای مردم این شهر فرستاده‌شده و به همین دلیل برایشان قداستی خاص دارد.همه‌ساله در روز هفتم محرم این علم‌ها را به دریا می‌برند و طی یک مراسم خاص آن‌ها را با عطر و عطورات شستشو می‌دهند. در این روز علم گردان‌ها برای صبحانه و ناهار به خانه افرادی که نیت دارند دعوت می‌شوند که پس از اتمام سفره به خواندن دعایی کوتاه و طلب سلامتی برای اهل آن خانه می‌پردازند.رفتن بر در خانه‌ها با علم و جمع‌کردن پول برای گرداندن مراسم عاشورایی تا روز عاشورا ادامه دارد و مردم شهر هرکدام به نیت خود پولی را به علم گردان‌ها می‌دهند.در ظهر روز عاشورا نیز بعد از شهادت امام حسین(ع) علم‌ها زمین گذاشته و سیاه‌پوش می‌شوند و این سیاه‌پوش بودن تا پایان ماه صفر ادامه دارد.

علی‌رضایی پژوهشگر آیینی آیین‌های سوگواری ماه محرم را در بخش‌های مختلف تعریف و تعزیه‌خوانی را از شاخص‌ترین مراسم آیینی سوگ در هرمزگان معرفی و بیان کرد: تقریباً در سراسر استان تعزیه متداول است، اما خاستگاه اصلی آن میناب و بندرعباس است و در آن از مجالس سروده شده مرحوم حسینعلی قضایی استفاده می‌شود. زمان تعزیه‌خوانی نیز از آغاز محرم تا پایان ماه و حتی تا ماه صفر ادامه دارد اما اوج تعزیه‌خوانی در ده روز اول محرم است که از هجرت امام حسین از مدینه به مکه و از مکه به سمت کوفه و توقف در کربلا اتفاق می‌افتد. بعد از شهادت ایشان باز حرکت اسرا به کوفه و شام و بازگشت به کربلا و مدینه است،که هرکدام از این اتفاقات یک مجلس تعزیه است.

وی علم بندی یا علم‌گردانی را از دیگر آیین‌های محرم معرفی کرد و گفت: شروع آن در عاشورا و با شستشوی علم‌ها است؛ ازجمله علم‌های شاخص دو علم ویژه است که یکی منصوب به پیغمبر است و دیگری به صاحب‌الزمان. این علم‌ها طی مراسم خاصی  در روز پنجم محرم در دونقطه مختلف برای علم‌گردانی آماده می‌شوند؛ عصر همان روز نیز مراسمی همراه با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی صورت می‌گیرد.

این مدرس دانشگاه ضمن معرفی علم دیگری به نام  "علم شمشیری"، خاطرنشان کرد: این علم منصوب به حضرت علی است که در جزیره قشم و در روز 7 محرم و با آداب خاصی مراسم علم‌گردانی آن اجرا می‌شود.

رضایی تابوت گردانی و حجله گردانی را از دیگر مراسم سنتی هرمزگان دانست و گفت: به این مراسم نخل گردانی هم گفته می‌شود که در آن نخل کوچکی در ابعاد 2در1 متر در هفتم محرم به‌عنوان تابوت آماده می‌کنند و اوج آن در شب تاسوعا و روز عاشورا است که آن را به گردش درمی‌آورند.

وی در مورد حجله یادآور شد: حجله شبیه تابوت است و منسوب به حجله حضرت قاسم است که در شب نهم محرم (تاسوعا) آماده‌شده و مانند تابوت گردانی دارای مراسم خاصی است؛ معمولاً در مراسم حنابندان حضرت قاسم آن را به گردش درمی‌آورند.

رضایی سنگ‌زنی یا چک چکو را از دیگر آیین‌ها دانست و افزود: این مراسم در دیگر شهرهای ایران مثل گیلان و اراک بانام کرپ زنی معروف است که در آن دوتکه چوب را با ریتم و آهنگی خاص به هم می‌کوبند؛ اما در هرمزگان سنگ‌زنی نامیده می‌شود که با نوعی نخل صورت می‌گیرد.

وی ادامه داد: مراسم سنگ‌زنی در هرمزگان همراه با علم کوتاهی بانام جریده، علم حضرت عباس، در پنجم محرم انجام می‌شود و این آیین از دوران زندیه به‌جامانده است.

این مدرس دانشگاه انواع مختلف سینه‌زنی در هرمزگان را معرفی کرد و گفت: این مراسم به‌طور نشسته و ایستاده صورت می‌گیرد و نوع ایستاده آن اغلب به شکل دایره است؛ به‌گونه‌ای که با دست چپ کمر یکدیگر را گرفته و با دست راست سینه می‌زنند. این شیوه ویژه مناطق جنوب است و اوج آن سینه‌زنی واحد است که در سکوت برگزار می‌شود، گاهی نیز فقط نوحه‌خوان می‌خواند.

وی اضافه کرد: روضه‌خوانی نیز در روزهای محرم رواج دارد و در عاشورا از هیجان بیشتری برخوردار است. در روز عاشورا دسته‌ها همه حرکت کرده؛ همه‌ی وقایع عاشورا را به نمایش می‌گذارند و با آتش زدن خیمه‌ها به کار خود پایان می‌دهند.

رضایی از برگزاری مراسم شام غریبان در شب یازدهم محرم گفت و اینکه در شب دوازدهم با آمدن قوم بنی اسد مراسم دفن شهدا انجام می‌گیرد و ازاین‌پس مراسم در هرمزگان تمام می‌شود ولی روضه‌خوانی تا ماه صفر ادامه دارد.

این پژوهشگر آیینی در مورد رواج این مراسم در بندرعباس گفت: همه این آیین‌ها رواج دارد ولی باید در نظر داشت بندرعباس شهری مهاجرنشین است و متأسفانه هر قومی با آداب خودش روی آیین هرمزگان تأثیر می‌گذارد؛ آیین‌های مختلف هم به‌گونه‌ای باهم تلفیق‌شده‌اند و جوان امروزی که اطلاعی از گذشته‌ی خود ندارد تحت تأثیر قرار می‌گیرد و این طبیعت مناطق مهاجرنشین است.

وی دور شدن تعزیه از اصالتش را خطر بزرگی دانست و اظهار کرد :آیین‌های ما همه این روزها تحت تأثیر سریال‌های تلویزیونی قرارگرفته‌اند. پوشش، حرکت، ابزار ازجمله مواردی است که تحت تأثیرند؛ خوشبختانه رد آن در مراسم سوگواری کمتر است ولی خطری بزرگ آن را تهدید می‌کند، همان‌طور که می‌بینیم سینه‌زنی دیگر سنتی نیست و به‌تدریج با آمدن زرق‌وبرق‌های بیشتر نسل جدید از این آیین دیرینه و ارزشمند دور می‌شوند .

رضایی تنها راهکار حفظ این آیین‌ها و مراسم ارزشمند را بهره‌گیری از تجربه‌ها و پیران قوم دانست و اضافه کرد: پژوهشگران باید مکتوب کنند، هر محقق باید سهمش را انجام دهد برای آنکه جوانانمان بدانند هر چیزی که مربوط به سنت‌هاست نه‌تنها ننگ نیست بلکه باعث افتخار است. این‌گونه از آن حمایت می‌کنند و طبق آن پیش می‌روند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: همه‌ی ارگان‌ها باید در برگزاری این مراسم سهیم باشند و با همکاری هم به جوان‌ها فرصت بازنگری بدهند. درگذشته لباس متولی به تن هر کس نمی‌رفت و علم رابه دست اهلش می‌سپردند؛ امروزه هر کس برای خودکاری انجام می‌دهد و آفت‌ها راهم کسی آسیب‌شناسی نمی‌کند .اجرای این آیین‌ها به‌گونه‌ای دیگر خطر دارد؛ درهم‌آمیختگی قوم‌ها و فرهنگ‌های مختلف به آیین‌ها آسیب می‌زند به‌مرور این رسوم از چشم می‌افتند و به ریشخند گرفته می‌شوند.

همچنین، یکی دیگر از مراسمی که در این شهر قابل‌توجه است مراسم چک چکو است. این نوع عزاداری سنتی که در هرمزگان رواج داشته و دارد، با دو قطعه‌سنگی اجرا می‌شود که عزاداران به هم می‌کوبند و درواقع نام "چک چکو" از صدای به هم خوردن همین سنگ‌ها گرفته‌شده است.

شاید مراسم گرداندن علم و چرخیدن و خانه به خانه پول جمع‌کردن در بیشتر نقاط ایران مرسوم است. اما در هرمزگان این مراسم را به شیوه‌ای اجرا می‌کنند که به آن چک چکو گفته می‌شود. در این عزاداری سنتی عزاداران با دو قطعه‌سنگ یا چوبی که در دست دارند به دور علم یا نوحه‌خوان گرد می‌آیند و به‌جای زدن سینه سنگ‌ها یا چوب‌ها را در دودست بالا می‌برند و در بالای سر به هم می‌کوبند و بعد هم هماهنگ بانوا و ریتم نوحه‌ای که خوانده می‌شود دوباره آن‌ها رابین پاها به هم می‌زنند و به شکلی هماهنگ گامی به جلو و گامی به عقب برمی‌دارند و هم‌نوا با نوحه‌خوان، بیتی از نوحه را "ترجیع‌بند " یا در اصطلاح نوحه و نوحه‌خوانی "دم" را تکرار می‌کنند. (دم: پاره‌ای از نوحه که آن را مستمعین می‌شنوند و در جواب نوحه‌خوان تکرار می‌کنند (

 این کار در کوچه‌ها و محله‌ها انجام می‌شود و به هنگام رسیدن به در خانه‌ای همه یک‌صدا و یک ریتم درحالی‌که سنگ‌ها یا چوب‌ها را در بالای سر و بین پاها به هم می‌زنند و گامی به جلو و گامی به عقب برمی‌دارند می‌گویند " چک چکو ماه محرم رسید " که صاحب‌خانه با شنیدن این نوا باخبر می‌شود و این روند ادامه پیدا می‌کند تا تمام محله را بگردند. این آیین‌ها جزئی میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است که به ثبت ملی کشور رسیده است.