زنان و جنبش تنباکو

بیست و چهارم اردیبهشت‌ماه سالروز لغو قرارداد توتون و تنباکو است. جنبشی که موجب لغو این قرارداد شد، نمونه‌ای از حرکت‌های اجتماعی و سیاسی است که زنان در آن نقش بسیار مهمی داشتند. این جنبش، نخستین تجربه حضور اعتراضی زنان پیش از انقلاب مشروطه است. جنبش تنباکو (1309 ه.ق)، قیام عمومی به رهبري حاج میرزاي شیرازي، در اعتراض به انعقاد قرارداد توتون و تنباکو با «ماژور تالبوت» انگلیسی، در عهد ناصرالدین‌شاه بود. در ازای این قرارداد، شرکت تالبوت متعهد شد مبلغ پانزده‌‌هزار لیره و یک‌ چهارم سود سالانه خود را به حکومت ایران بپردازد. این جنبش، نخستین حرکت مردمی علیه سیاست‌های شاه و درباریان بود. در جریان این اعتراض‌ها شاه به‌ناچار امتیاز تالبوت را لغو کرد. این نخستین بار بود که زنان به عنوان بخشی از جامعه در قیام عمومی حضوري فعال داشتند. مشکل‌های اقتصادي و افزایش آگاهی زنان از اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه، در مشارکت فعال زنان در این قیام مؤثر بوده است. حضور و گاه پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، حمایت از روحانیان، پیروی‌ از فتواي مراجع تقلید و مبارزه‌های مسلحانه براي لغو امتیاز تالبوت، در پیروزي جنبش تنباکو نقشی بسیار مهمی داشته است.

متن فتوای میرزای شیرازی دربارهٔ تحریم تنباکو: «بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است. حرره الاقل محمدحسن الحسینی.»

زنان در جنبش تنباکو، همواره در کنار مردان حضور داشتند. در کتاب «تحریم تنباکو»، نوشته ابراهیم تیموری نمونه‌ای از پیشگامی زنان در این جنبش به تصویر کشیده شده است. در این کتاب می‌خوانیم که وقتی ناصرالدینشاه میرزای آشتیانی را تهدید به استعمال قلیان در انظار عمومی یا عزیمت به عتبات کرد، زنان پیشاپیش مردان دست به اعتراض زدند. پس از این خبر، هزاران نفر به خانه‌ی میرزای آشتیانی رفتند. در این حرکت نیز زنان پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند. پس از آن معترضان به سوی قصر سلطنتی حجوم ‌بردند. زنان درحالی‌که بر سرهای‌شان گل مالیده بودند فریاد اعتراض سر می‌دادند. جمعیت برای رسیدن به قصر باید از بازار عبور می‌کرد. زنان وقتی به «سبزه‌میدان» رسیدند، به بازار سرازیر شدند. هر دکانی را که باز بود، بستند. جمعیت مرد و زن با گریه و زاری خود را به ارگ  سلطنتی رساندند.

ناظم الاسلام کرمانی نیز در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نمونه‌ای دیگر از نقش زنان در جنبش تنباکو را توصیف می‌کند. او می‌نویسد زمانی‌که امین‌السلطان قبول کرد امتیاز را از تالبوت بگیرد و معامله را لغو کند، به علمای درباری گفته شد اعلان جهاد را تکذیب کنند. از آنها خواسته شد به مردم اعلام کنند که شما با پادشاه طرف هستید و استرداد حقوق خویش را خواهانید. امام جمعه‌ای در بالای منبر همین موضوع را اعلام کرد. یکباره صدای زنان و ضجه آنها بلند شد: «اگر امروز مردان ما مانند زنان در خانه بنشینند، ما زنان، جامه مردان می‌پوشیم و حق خود را از دست نمی‌دهیم. این چه فرمایشی است که می‌فرمائید. ما نه با پادشاه طرفیم نه با کس دیگر، ما اجرای حکم خدا را خواهانیم». امام جمعه سعی کرد آنها را به سکوت و آرامش دعوت کند اما زنان مخالفت کردند. چند نفر به طرف منبر دویدند و او را پایین کشیدند.

انیس الدوله زن ناصرالدین‌شاه از پیشروان تحریم امتیاز تنباکو در دربار شاه

زنان نزدیک شاه نیز مانند عموم زنان، در تحریم تنباکو شرکت کردند. حکم آیت‌الله میرزای شیرازی اندرونی قصر ناصرالدین‌شاه را نیز تحت‌تاثیر قرار داد. اعتراض‌ها تا جایی پیش رفت ‌که قلیان‌ها را شکستند و انیس الدوله از تهیه قلیان برای شاه سرباز زد. زنان شاه در اعتراض گفتند همان کس که ما را به شما حلال کرده، همان کس قلیان را بر ما حرام کرده است. بشری دلربش در کتاب «زن در دوره قاجار» می‌نویسد که مشارکت زنان در اعتراض به امتیاز تنباکو، تنها مختص زنان تهرانی نبود. زنان شهرهای دیگر نیز مخالفتشان را از این امتیاز اعلام کردند. زنان تبریزی به رهبری زنی به نام «زینب پاشا» در اعتراض به قرارداد تالبوت با مردان همراهی کردند. بازار تعطیل شد. در حدود بیست‌هزار نفر مسلح به شاه تلگراف کردند که این امتیاز را نمی‌پذیرند. ماموران دولتی پس از چند روز با فشار و ترس، مردم را به گشودن مغازه‌ها مجبور می‌کردند اما ساعتی از بازگشایی بازار نمی‌گذشت که بار دیگر دسته‌ای از زنان به زور اسلحه بازار را می‌بستند و به‌سرعت صحنه را ترک می‌کردند. در شیراز نیز زنان در کنار مردان به اعتراض علیه این امتیاز پرداختند. حکمران شیراز، سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری را، که خطابه‌های تحریم‌آمیزی در مورد امتیاز گفته بود، دستگیر و تبعید کرد. به دنبال این قضیه، زنان و مردان در اعتراض به او در شاهچراغ جمع شدند و تعدادی نیز بازار را بستند.

زینب پاشا از جمله زنان مبارز تبریزی در جنبش تنباکو. او در گشودن انبار محتکران در زمان قحطی نان نیز پیشگام بوده است

مطالعه‌ منبع‌های تاریخی نشان می‌دهد که زنان در جریان اعتراض به امتیاز توتون و تنباکو نقش برجسته‌ای داشته‌اند. ماموران دولتی علاوه‌بر آنکه به‌خاطر نامحرم‌بودن حق‌ زدن زنان را نداشتند، این اقدام را  کسر شاَن می‌دانستند. حفظ حرمت و عفاف زنان مورد توجه همه بود. تعرض به زنان و ضرب‌وشتم آنان ممکن بود موجب تحریک و خشم بیشتر شود. این مساله باعث شده بود زنان در این وقایع بسیار موثر واقع شوند و بنا به این تجربه، در جنبش‌های دیگر نیز پیشگام شدند. کاساکوفسکی می‌نویسد که چون زنان ایرانی چادر به‌ سر می‌کنند، شناخته نمی‌شوند، بنابراین می‌توانند جاروجنجال راه بیندازند و زدن آنها ممنوع و گناه شمرده می‌شود. بنابراین در تمام حرکت‌ها از مردان جسورترند و نقش اساسی برعهده آنها است. ذهنیت اجتماعی رایج در آن دوره، اما موجب شد زنان نتوانند از فعالیت‌های سیاسی‌شان به نفع خود استفاده کنند چراکه در آن برهه از زمان، زنان در باور همگان موجوداتی ضعیف به شمار می‌آمدند. هرچند پس از جنبش تنباکو، زنان در نهضت مشروطه نیز نقش به سزایی داشتند اما دهه‌ها طول کشید تا جایگاه اجتماعی مناسب خود را کسب کنند و در جامعه مشارکت اجتماعی و سیاسی بالایی داشته باشند.