ضرورت حفاظت

ساعت‌ها است که کمین کرده. زمان را که مناسب می‌بیند، با چثه بزرگش به سمت گله حمله می‌برد. دام‌ها هر کدام به یک طرف فرار می‌کنند. ۲۰۰ راس گوسفند برای چرا به ارتفاعات برده شده بودند. پلنگ گرسنه بر تن دو گوسفند زخم به جای می‌گذارد. پنج دام دیگر را نیز از پا در می‌آورد. ۱۲ گوسفند نیز در کوه‌های اطراف سرگردان می‌شوند. این نخستین‌بار نیست که دام‌های منطقه شرق هرمزگان طعمه پلنگ می‌شوند. تنها چهار حمله در دو سال گذشته رسانه‌ای شد که پلنگ گرسنه سهم سفره‌اش را از روستایی‌ها گرفته بود. خشم پلنگ تنها دامن دام‌ها را نمی‌گیرد. تیرماه سال گذشته جوان شهربابکی بشاگرد به سختی توانست از چنگال پلنگ جان سالم به در ببرد. استان هرمزگان یکی از زیستگاه‌های پلنگ در ایران به‌شمار می‌آید. چندسالی است که جدال پلنگ و مردم محلی بالا گرفته است. این وسط سازمان محیط‌زیست و مردم انگشت اتهام را به‌سوی پلنگ نشانه‌گرفته‌اند. موضوعی که کمتر به آن توجه می‌شود اینکه، دلیل افزایش تعارض پلنگ و روستائیان در شرق هرمزگان چیست؟

 خسارت دام، کی داده کی گرفته!
سال‌هاست که پلنگ و مردم با هم حسابشان را تسویه می‌کنند. سازمان محیط زیست هرمزگان می‌گوید که خسارتی بابت حمله حیوان‌های وحشی به دامداران پرداخت‌ نمی‌شود. دامداران درصورت بیمه دام می‌توانند خسارت دریافت ‌کنند. بند ث ماده 33 قانون برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از پوشش بیمه اجباری کلیه دام‌ها در مقابل بیماری‌های مشترک و واگیردار سخن می‌گوید. طبق این بند، دولت موظف به پرداخت حداقل پنجاه‌ درصد سهم بیمه‏گر و اجرای برنامه حذف دام در کانون‌های آلوده، پس از پیش‌بینی در بودجه سنواتی است. بیمه محصولات کشاورزی با مصوبه ستاد بیمه دام کشور و اعلام آمادگی این صندوق از 25  تیرماه سال گذشته اجباری شد. بسیاری از دامداران اما همچنان دام‌های‌‎شان را بیمه نکرده‌اند. یکی از دلایل آن سخت‌گیری و تاخیر در پرداخت خسارت است. دامداران خسارت دیده از حمله پلنگ، چاره‌ای جز نابودی پلنگ نمی‌بینند. همین موضوع موجب نگرانی بسیاری از فعالان محیط‌زیست استان شده است. خبری از برنامه حفاظتی گونه‌های کمیاب جانوری در شرق استان نیست؟

عکس از مرتضی آریانژاد

 

«مرتضی آریانژاد»، فعال محیط‌زیست هرمزگان از نگرانی‌هایش درمورد وضعیت حیات‌وحش شرق استان می‌گوید
نفس‌های به شمارش افتاده «پُلنگ*»
یوزپلنگ ایرانی را همه می‌شناسیم. گونه‌ای کمیاب که سال‌ها پیش بیم از دست دادنش برای همیشه، وجود داشت. مردم و سازمان محیط زیست دست به دست هم دادند و نگذاشتند که یوز ایرانی به سرنوشت شیر و ببر دچار شود. شیر و ببری که نسل پیش نیز به یاد ندارندش. پلنگ یکی از گونه‌های کمیاب گربه‌سانان است که در ایران زندگی می‌کند. استان هرمزگان یکی از خانه‌های این پستاندار است. فعالان محیط زیست بسیاری در سال‌های اخیر از وضعیت حیات وحش هرمزگان به‌ویژه این گونه جانوری ابراز نگرانی کرده‌اند. «مرتضی آریانژاد» نزدیک به 10 سال است که در حوزه محیط زیست استان داوطلبانه فعالیت می‌کند. او تاکنون فیلم و عکس بسیاری از گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی منطقه شرق هرمزگان تهیه کرده است. پژوهش جامع درمورد پلنگ ساکن این منطقه از مهم‌ترین فعالیتش در این سال‌ها است. به گفته‌ی او خطر انقراض مانند سایه‌ای در کمین گونه‌های کمیاب جانوری است. جانوران ساکن هرمزگان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آریامنش تعارض پلنگ و مردم را موضوعی مهمی می‌داند که باید برای حلش جدی‌تر اقدام کرد. او به عنوان فعالی که شناخت مناسبی از حیات‌وحش شرق هرمزگان دارد این نگرانی را مطرح می‌کند که اگر تعارض پلنگ و مردم حل نشود شاید این گونه در خطر انقراض قرار گیرد. گفت‌وگویم با این فعال محیط‌زیست را در ادامه می‌خوانید.

 

 حیات‌وحش شرق هرمزگان چه ویژگی‌هایی دارد؟
مناطق چهارگانه حیات وحش شامل پارک ملی، آثار طبیعی، پناهگاه حیات‌وحش و مناطق حفاظت شده است. غنی‌ترین‌ منطقه از لحاظ گونه جانوری و پوشش گیاهی پارک ملی است. حیوان‌ها در این مناطق از چترهای حفاظتی خیلی خوبی برخوردار‌اند. مناطق حفاظت‌شده در رتبه بعدی‌اند. گنو، هماگ، گابریک، کشار، طارم برخی از مناطق حفاظت‌شده استان اند. مناطق شکار ممنوع نیز مانند گلزار و نیزار در استان وجود دارد. آخرین رتبه، مناطق آزاد حیات‌وحش است. با اینکه بیشترین جمعیت پلنگ جنوب کشور در شرق هرمزگان وجود دارد اما در بین مناطق چهارگانه قرار نگرفته و جزو مناطق آزاد به‌ شمار می‌آید که هیچ گونه چتر حفاظتی ندارد. پتانسیل‌ طبیعی بیشتری از مناطق حفاظت‌شده در شرق استان وجود دارد. این منطقه که خالی از سکنه و جاده است، جای سوال است که چرا در لیست مناطق حفاظت شده قرار ندارد. این منطقه علاوه بر گونه‌های کمیاب حیوانی، پوشش گیاهی بی‌نظیری نیز دارد. یکی از غنی‌ترین مناطق استان هرمزگان از نظر پوشش گیاهی همین منطقه است. درختانی مانند بنه( گوَن)، بادام کوهی( گارُم)، گیلاس وحشی( بستِل)، ارچن در این منطقه رشد می‌کنند.

 چه حیواناتی در حیات وحش شرق استان هرمزگان زندگی می‌کنند؟
گونه‌های جانوری شرق استان تعدادشان از خیلی مناطق ایران بیشتر است. گونه‌هایی خیلی کمیابی در این مناطق زندگی می‌کنند. کمیاب‌ترین حیوان در ایران بعد از یوزپلنگ آسیایی، خرس سیاه آسیایی است. محل زندگی این حیوان از ژاپن شروع می‌شود؛ در غربی‌ترین مکان به استان هرمزگان می‌رسد. گونه خرس سیاه آسیایی بلوچی که در ایران زندگی می‌کند تنها در اینجا و پاکستان پیدا می‌شود. این حیوان در اتحادیه جهانی طبیعت در رده خطر انقراض قرار گرفته است. در این منطقه علاوه بر خرس سیاه آسیایی پستانداران دیگری مانند پلنگ ایرانی، شاه‌روباه، گربه‌وحشی و جنگلی نیز زندگی می‌کنند. کمیاب‌ترین پرنده‌ها و خزنده‌های ایران مانند جغد عمانی و ماهی‌خوار، بزمجه بنگال و افعی پلنگی نیز در این مناطق وجود دارند.

 چه نوع پلنگی در استان هرمزگان زندگی می‌کند؟
این نوع «پلنگ ایرانی» نام دارد. این نوع پلنگ یکی از گونه‌های خاص در دنیا است. پلنگ ایرانی به لحاظ وزن و جثه جزو بزرگترین این گونه به شمار می‌آید. در این منطقه جمعیت خوبی از پلنگ زندگی می کنند. من پنج سال روی یک مقاله در مورد پلنگ ایرانی در شرق هرمزگان کار کردم که تقریبا رو به اتمام است. یکی از دلایل طولانی شدن زمان تحقیق، هزینه‌بر بودن آن است. این پژوهش را به هزینه شخصی انجام دادم. تعداد و جنسیت پلنگ‌ها را در پژوهشی که انجام دادم، سرشماری کردم. طبق آمار به دست‌آمده تعداد پلنگ‌های استان از بسیاری از پارک‌های ملی ایران نیز بیشتر است.
 چندی پیش یک قلاده پلنگ هشت دام را تلف کرد. منابع محلی می‌گویند در این سال‌ها پلنگ زیستگاه اصلی خود را ترک کرده است و به روستا نزدیک شده است. این موضوع واقعیت دارد؟
پلنگ زیستگاه خود را رها نکرده است. گاهی اوقات از مکانی که در آن زندگی می‌کند پائین‌تر می‌آید که دلیل‌هایی دارد. پلنگ حیوانی گوشت‌خوار است. نمی‌تواند علف بخورد. از هزاران سال پیش این گونه وجود داشته است. تکامل پیدا کرده تا امروز که اینجا زندگی می‌کنند. این مشکل را تعارض پلنگ با مردم و دامداران می‌نامیم. تعارض پلنگ نیز مربوط به زمان حال نیست. 120 سال پیش نیز در منطقه شرق هرمزگان بوده است. برخی به اشتباه فکر می‌کنند پلنگ پیش از این، اینجا زندگی نمی‌کرده و محیط‌زیست آن را در این مکان رها کرده است. تله‌های سنگی پلنگ در کوه‌های میناب و بشاگرد نشان می‌دهد، پیش از آن که اسلحه در دسترس باشد، مردم با پلنگ در تعارض بودند. مردم محلی پلنگ‌ها را با این تله‌های سنگی از بین می‌بردند. این تعارض در بازه‌های زمانی مختلف گاهی زیاد و کمتر بوده است.

 تعارض با پلنگ در کدام منطقه از استان وجود دارد؟
دو زیستگاه پلنگ در شرق استان، در اطراف میناب و بشاگرد داریم. یک زیستگاه، «کوه زندان» است که بین میناب و رودان قرار دارد. این منطقه یکی از بهترین زیستگاه‌های محیط‌زیست هرمزگان است. تعارض پلنگ و مردم در این منطقه وجود ندارد. علتش وجود طعمه طبیعی پلنگ در این منطقه است. پلنگ، کَل و بز کوهی و میش و قوچ وحشی را می‌خورد. وضعیت در مناطق هشتبندی، چهارده روستا و بشاگرد فرق می‌کند. رسانه‌ها خبر تلف شدن دام را در هفته گذشته پوشش دادند اما این تعارض روزانه است. این منطقه طعمه پلنگ کمتری دارند. کاهش تعداد طعمه‌های پلنگ در این منطقه‌ها دلالیل مختلفی دارد.
شکار بی‌رویه طعمه‌ها به وسیله مردم منطقه یکی از دلایل اصلی است. دلیل دیگر کاهش تعداد طعمه‌ها، رواج بیماری بین چهارپایان در چندسال گذشته بود. بیماری، برخی از نشخوارکنندگان طعمه پلنگ را  نیز از بین برد. دلیل دیگر، دامداری غیراصولی در این منطقه است. دام‌ها اغلب بدون چوپان به کوه می‌روند. دام در منطقه‌ای که پلنگ طعمه کمی دارد و گله بدون چوپان به کوه می‌رود، خورده می‌شود. تعارض با پلنگ زمانی به وجود می‌آید که چوپان همراه گله نیست. گله در این شرایط کامل به روستا برنمی‌گردد. برخی از دام‌ها در کوه جا می‌مانند و شب طعمه پلنگ می‌شوند.
 اگر چوپان همراه گله باشداحتمال حمله پلنگ خیلی کم است. بیشتر تعارض‌ها در شب اتفاق میفتد. پلنگ در مناطق جنوب ایران و شرق هرمزگان، به‌دلیل گرمای هوا و ازدیاد پشه، بیشتر شبگرد است. تنها پنج درصد از تعارض‌های پلنگ و مردم در روز رخ می‌دهد. اگر حفاظت‌های لازم از زیستگاه کوه زندان نیز انجام نشود، بزودی شاهد تعارض‌های پلنگ با دامداران خواهیم بود.

 به نظر شما کدام عامل در به وجود آمدن تعارض بیشترین نقش را دارند؟
تعارض به وجود آمده را نمی‌توان تنها حاصل اشتباه دامدار، پلنگ یا محیط زیست دانست. مجموعه سهل‌انگاری‌ها موجب پیدایش این تعارض شده است. اگر زمانی‌که شکارچیان طعمه‌های پلنگ را شکار می‌کردند، مجازات می‌شدند یا سیاست‌های آموزشی انجام می‌شد کار به اینجا نمی‌کشید. بسیاری از استان‌های کشور یا سایر مناطق دنیا آرزومند چنین تنوع گونه‌های جانوری‌اند. ما باید قدر داشته‌های‌مان را بدانیم. نگذاریم پلنگ ایرانی مثل شیر و ببر ایرانی منقرض شود . فرزندان ما حق دارند که این گونه‌های جانوری را داشته باشند.

 آیا جدال پلنگ و مردم تنها به این حیوان آسیب می‌زند؟
خطر تعارض به‌خاطر جدال شدید پلنگ با دامداران، علاوه‌بر جمعیت این گونه، تمام گوشت‌خواران منطقه را نیز تهدید می‌کند. تعارض‌های مردم و پلنگ دامن‌گیر گونه‌های کمیاب دیگر چون خرس سیاه نیز شده است. یکی از راه‌های مقابله مردم محلی با تعارض، ریختن سم بر روی لاشه بازمانده از حمله پلنگ است. لاشه مسموم تمام گوشتخواران را از بین می‌برد. پس از خوردن این لاشه، پلنگ و هر حیوان دیگری می‌میرد. خرس سیاه آسیایی، نماد حیات وحش هرمزگان، سمور سنگی، گربه وحشی، گربه جنگلی، خدنگ، شاه روباه از بین می‌روند. یک لاشه پلنگ چند ماه اخیر در همین مناطق پیدا شد. تحقیق‌های انجام شده نشان داد که علت مرگ مسمومیت بوده است. چون زمان زیادی از مرگش گذشته بود نتوانستیم عامل این کار را پیدا کنیم.

 چرا مردم با اینکه می‌دانند به گونه‌های دیگر نیز شاید آسیب بزنند از این روش استفاده می‌کنند؟
این راحت‌ترین شیوه تقابل است. دامداران می‌گویند چاره‌ای جز این نداریم. چون هیچ خسارتی تاکنون به ما پرداخت نشده است. در این چندین سال فعالیتم در حوزه محیط زیست، با بسیاری از این دامداران در ارتباط هستم. هیچ خسارتی به دامداران بابت حمله پلنگ پرداخت نشده است. دامدار می‌گوید او  که طعمه پلنگ را شکار نکرده است. شکارچیان غیرمجاز طعمه‌ها را شکار می‌کنند. می‌پرسند چرا شکارچیان دستگیر نمی‌شوند؟ چرا با این شکارچیان برخورد نمی‌شود؟ چرا فقط روستائیان باید تاوان گرسنگی پلنگ را بدهد؟

وظیفه برخورد با شکارچیان غیرمجاز  بر عهده چه سازمانی است؟
سازمان محیط زیست استان موظف به برخورد با متخلفان است. این اداره‌کل اما امکانات خیلی کمی دارد. دو سیاست در غرب و شرق استان هرمزگان در چندین سال گذشته وجود داشته است. در غرب استان هرمزگان تعارض با پلنگ کم است. کمیاب‌ترین قوچ دنیا که در غرب استان هرمزگان زندگی می‌کند با کمک اداره محیط زیست و مردم در چندین سال گذشته حفاظت شد. جمعیت خوبی از این گونه در غرب هرمزگان به وجود آمده است. در شرق استان سیاست‌های خوبی در نظر گرفته نشده است. نتیجه این سیاست‌های اشتباه، انقراض گونه‌هایی از طعمه‌های پلنگ در برخی زیستگاه‌ها است. مثلا کَل و بز کوهی و میش و قوچ وحشی کلا از بین رفته‌اند. جبیرها در بسیاری از دشت‌های شرق نابود شده‌اند. امکانات محیط زیست شرق استان واقعا کم است. اداره‌های محیط زیست نیرو کمی دارند. کل منطقه را با نیرو کم نمی‌توان پوشش داد.

 برای حفاظت از پلنگ ایرانی چه اقداماتی از سوی فعالان محیط زیست انجام شده است؟
سه سال پیش کارزاری به نام «پلنگ هرمزگان» تشکیل شد. هدف کاهش تعارض پلنگ و مردم و آسیب‌ها بود. شماره حساب بانکی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی نیز اعلام شد. تصمیم بر آن بود که با سود پول جمع‌شده، در اندازه وسیع‌تر، پروژه‌ی آموزشی در روستاهای درگیر با پلنگ اجرا شود. علاوه‌بر آموزش، چند نفر برای این کار به نیز به کار گماشته شوند. آن کارزار با شکست مواجه شد. من پیش از آن به صورت آزمایشی، با هزینه شخصی در سه روستا طرح آموزشی را با موفقیت اجرا کرده بودم. من به تنهایی نتوانستم برنامه را جلو ببرم. این کار هزینه‌بر بود. همان فعالیت‌های کم را نیز بعد چند سال نتوانستم ادامه دهم. من پرسنل اداره محیط زیست نیستم. فعال محیط زیست هستم که برای کاهش تعارض پلنگ با دامداران فعالیت کردم.

 چه فعالیت‌های آموزشی در روستاهای درگیر با پلنگ انجام شد؟
ما در سه روستا پروژه آموزشی انجام دادیم. متوجه شدیم میزان تلفات دام‌ها ناشی از بیماری بیشتر از حمله پلنگ است. طبق هماهنگی با فرمانداری و دامپزشکی میناب، خدمات دامپزشکی رایگان به دامداران ارائه شد. با روستائیان صحبت کردیم که رفتن شکارچی غیرمجاز به کوه جلوگیری کنند. تسهیل‌گری در بیمه دام نیز  انجام شد. مراحل دریافت خسارت بیمه دام خیلی پیچیده است. دامدار به هیچ عنوان نمی‌تواند به‌دلیل حمله حیوان وحشی خسارت بگیرد. دامدار نمی‌تواند بقایای لاشه دامش را درصورت یافتن از کوه حمل کند و به دفتر بیمه بیاورد. من آقای ثمالی،
رئیس بیمه جهاد کشاورزی را با خودم به کوه بردم. او شرایط سخت دامداران را مشاهده کرد و قول همکاری داد. ما موفق شدیم برای نخستین‌بار خسارت حمله پلنگ را به دامدار پرداخت کنیم. کار بسیار دشواری هست که دامدار خود به هیج عنوان نمیتواند انجام دهد. زمانی‌که دامدار خسارت دامش را بگیرد به پلنگ آسیب نمی‌رساند. پس از آن، با اینکه دام طعمه پلنگ شده بود و می‌توانستند به آن آسیب برسانند اما ما را از حضور پلنگ مطلع می‌کردند. دامدار به خاطر خدماتی که به او ارائه می‌شد، پلنگ را نمی‌کشت. تلفات بیماری دام‌هایش نیز کاهش یافته بود. داروی و دامپزشک رایگان در اختیارش قرار داده می‌شد. پروسه بیمه‌اش پیگیری می‌شد. سال گذشته واکسن گران قیمتی برای دام‌ها تهیه کردیم.
تصمیم گرفتیم از دامدارانی که از حمله پلنگ
 آسیب بیشتری دیده‌اند، حمایت کنیم. در یک روستای کپرنشین تلفات زیادی وجود داشت. در یکی از روستاها، خانم مسنی ساکن کپر از 14 دامش، 12عدد طعمه پلنگ شده است. طرح انجام‌شده موفقیت‌آمیز بود. این طرح می‌توانست در مقیاس بزرگتر اجرایی شود.

 طرح آموزشی را که اجرا کردید به سازمان محیط زیست استان ارائه ندادید؟
پیشنهادهای بسیاری از گذشته تاکنون به اداره‌کل محیط زیست استان شده است. این اداره‌کل خود ناظر بر ماجرا است. این تعارض‌ و آسیب‌ها تنها به پوشش خبر ختم می‌شود. موضوع مهم این است که پلنگ‌ها در حال کاهش‌اند. چند قلاده پلنگ کشته شدند. دام های مردم هر روز طعمه پلنگ می‌شود. اقدام مهمی برای حل این مشکل تا به امروز انجام نشده است. تنها اقدام انجام‌شده در برخی مناطق واکسیناسیون دام انجام شد که کارشناس محیط‌زیست به همراه من به برخی روستاها آمد. ما به تعداد کمی از دامدارانی که دام‌های‌شان طعمه پلنگ شده بود خدماتی ارائه دادیم. دامداران دیگر که از حمله پلنگ خسارت دیدند ممکن است به آن آسیب برسانند. سازمان محیط‌زیست باید حل تعارض پلنگ و مردم را دغدغه‌اش قرار دهد. علاوه بر آن آموزش‌هایی باید انجام شود که روستائیان به طعمه‌های پلنگ آسیب نرسانند و مانع فعالیت شکارچیان غیرمجاز شوند. سه نفر در راه حفظ از حیات وحش استان در پنج سال اخیر شهید شدند. باید علاوه‌بر گرامی‌داشت یاد و خاطره‌ این عزیزان، که جانشان را در راه حفظ سرمایه‌های ملی دادند، راه حفاظت آنها را ادامه دهیم.

 چه راهکاری برای کاهش درگیری پلنگ و مردم در شرق استان پیشنهاد می‌دهید؟
حضور اداره محیط زیست در این مناطق باید پررنگ‌تر شود. امکانات بیشتری، از نظر نیرو انسانی و خودرو، در اختیار محیط زیست شرق استان قرار بگیرد تا بتوانند منطقه را خوب پوشش دهند. علاوه‌بر این، اولویت‌‌های طرح‌های حفاظتی حیات‌وحش استان باید تغییر کند. منطقه شرق هرمزگان از برخی از مناطق حفاظت‌شده، به دلایلی که پیش از این گفتم پتانسیل بیشتری دارد. در این منطقه کمیاب‌ترین گونه‌های جانوری زندگی می‌کنند. زیست‌گاه‌های این مناطق پر از رودخانه‌های آب شیرین روان است. غرب استان با مشکل آب زیادی مواجه هستند. هزینه بسیاری در غرب استان برای ساخت آبشخورها می‌شود. جبیر و آهو در جزایر وجود دارند. هزینه زیادی برای علوفه و آب این گونه‌ها می‌شود. برای حیات وحش باید هزینه شود اما نباید بین گونه‌های جانوری تمایز قائل شد. جمعیت حیات‌وحش شرق استان با سرعت زیاد رو به کاهش است. جمعیت جبیر در هشتبندی به‌طور کامل منقرض شده است. جمعیت کَل و بز در هشتبندی به‌طور کامل منقرض شده و در مناطق بشاگرد رو به انقراض است. چند قلاده پلنگ در چندسال گذشته در شرق استان توسط دامداران کشته شده است. حفاظت از خرس سیاه بلوچی که نماد حیات وحش هرمزگان مهم نیست؟ پلنگ ایرانی در شرق استان حفاظت نمی‌شود و کشته می‌شود. نباید به این گونه اهمیتی داده شود؟ اولویتی در هزینه و نیرو محیط زیست شرق استان نباید وجود داشته باشد؟ اگر روال به این صورت باشد باید منتظر انقراض گونه‌های مختلف کمیاب جانوران شرق هرمزگان باشیم.
*در گویش محلی شرق هرمزگان به پلنگ، «پُلنگ» و «پُشَنز» گفته می‌شود. 

  عکس از مرتضی آریانژاد