«قلعه پرتغالی‌ها»، مستعمره میراث فرهنگی

«قلعه پرتغالی‌ها» برای اهالی بومی جزیره و حتی گردشگران با رنگ سرخش شناخته‌می‌شود. انتشار تصاویری از مرمت این بنا که از مردادماه سال گذشته آغاز شده‌بود باعث واکنش‌های منفی در فضای مجازی شد.

به گزارش صبح ساحل، این تصاویر که روز دهم مردادماه در فضای مجازی منتشر شد، قبل و بعد از مرمت این بنا را نشان ‌می‌داد که دیوار جدیدی جلوی دیوار اصلی بنا ساخته شده‌بود و همین موضوع واکنش‌های مختلفی را در فضای مجازی به دنبال داشت. در مرمت این بنا، اثری از رنگ سرخ این قلعه که گویی هویت آن را تشکیل می‌داد، به چشم نمی‎‌خورد. اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هم صبح روز شنبه 11 مردادماه جوابیه‌ای درباره مرمت این بنای تاریخی منتشر کرد که پس از چند ساعت از روی سایت برداشته‌شد. در این جوابیه رضا برومند، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان ضمن تشکر از دلواپسان میراث فرهنگی، توضیحاتی در مورد مرمت این بنا ارائه کرد. پیش از این هم در مورد نگهداری و مرمت آثار تاریخی نقد‌هایی به این اداره وارد شده‌بود؛ از جمله مرمت بنای «عود سوزان» در «معبد هندوها» و خانه «شیخ احمدراشد» یا نگهداری از خانه «جری پولاک»در هرمز که انتقادهای زیادی را از جانب مردم و کارشناسان برانگیخت.

 بازسازی بنا بدون برگزاری مناقصه

قلعه هرمز که قدمتی 500 ساله دارد یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی هرمزگان است. استعمارگران پرتغالی بعد از تصرف بخش‌هایی از جزایر خلیج فارس، قلعه هایی ساختند که یکی از آن‌ها همین قلعه پرتغالی‌هاست. دی ماه ماه سال گذشته مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان از تخصیص اعتبار 3 میلیارد تومانی برای مرمت و بازسازی این قلعه خبر داده‌بود. اداره کل میراث فرهنگی در حالی مرمت این بنا را آغاز کرده‌است که برای اجرای این پروژه هیچ مناقصه‌ای برگزار نشده‌است. آن‌طور که اداره میراث فرهنگی می‌گوید مناقصه قرار است که بعد از مرمت اضطراری بخشی از این بنا برگزار شود.اداره کل میراث فرهنگی در جوابیه‌ای که در سایت خود منتشر کرد، علت مرمت اضطراری این بنا را بارندگی‌های دوسال گذشته عنوان کرده‌بود: «مرمت اضطراری نمای شمالی هنوز تکمیل نشده و شکل نهایی کار بر اساس طرح ساماندهی نمای شمالی و ورودی بنا در سال جاری تکمیل خواهد شد و برنده نهایی مناقصه مرمت قلعه هرمز در اواخر مرداد ماه مشخص می شود که مرمت آن طبق طرح مطالعات، پژوهش مرمت و مستندنگاری خواهد بود».

احسان داورپناه، کارشناس ارشد مرمت بنا و مسئول کانون بسیج مهندسین عمران و معماری هرمزگان در این خصوص به صبح ساحل می‌گوید: «قبل از مرمت بنا باید مناقصه را برگزار و مرمت استحفاظی و استحکامی انجام می‌شد که زمان کافی برای مرمت جامع و کامل وجود داشته‌باشد».داورپناه با بیان این‌که اداره میراث فرهنگی کارشناس مرمت دارد و باید خیلی زودتر، این وضعیت اضطراری را گزارش می‌‌کردند، افزود: «وضعیت اضطراری طی یک روز اتفاق نمی افتد و قطعا کارشناسان میراث در این زمینه سهل انگاری کردند. حتی با فرض اینکه وضعیت اضطراری هم وجود داشته و زمانی برای برگزاری مناقصه نبوده‌است می‌توانستند از یک شرکت متخصص برای امر مرمت استحفاظی و استحکامی کمک بگیرند».

 عدم‌تناسب مصالح جدید با بنای اصلی

بی‌دقتی در حفاظت و نگهداری از این بنای تاریخی در جزیره هرمز همواره مورد انتقاد بوده‌است و حال با انتشار این تصاویر بار دیگر واکنش‌های منفی در مورد مرمت قلعه پرتغالی‌ها بیشتر شده‌است. واکنش‌ها عمدتا هماهنگی و تناسب دیوار جدید با دیوار اصلی بنا را هدف قرارداده‌اند و معتقدند که بازسازی این دیوار غیراصولی بوده‌است و از لحاظ زیبایی‌شناختی هیچ تناسبی با بخش‌های دیگر بنا ندارد.احسان داورپناه هم از جمله کسانی است که معتقد است مرمت این بنا اصولی نبوده‌است. او در توضیح این ادعای خود می‌گوید: « مرمت اصولی مراحلی دارد از جمله اینکه کمترین دخالت ممکن  باید در بنا صورت بگیرد تا آثاری که در اثر گذشت زمان روی بنا ایجاد شده باقی بماند. مرمت باید به صورتی انجام شود که برگشت پذیر باشد تا اهمیت اصالت بنا حفظ شود و از مواد و مصالح پایدار و بومی استفاده شود تاوحدت سبک بنا حفظ شود».

رضا برومند، مدیرکل اداره میراث فرهنگی هرمزگان در جوابیه مذکور و در خصوص مصالح به کار رفته در مرمت اضطراری قلعه هرمز گفته‌بود: «قلعه هرمز دارای ساختاری سنگی با ملات شفته آهکی است که نمونه های زیادی از انواع مصالح در قسمت های مختلف بنا نمونه گیری، آزمایش و مطالعه شده که در مرمت اضطرای نمای شمالی از سنگ های معدنی و محلی که غالب آنها از قلعه استخراج می شود، استفاده شده است و نمای قبلی قلعه به دلیل فرایند فرسایش و تحلیل عناصر سنگ ها بر اثر رطوبت و زمان تغییر رنگ داشته است از این رو تغییرات محیطی و زمان لازم است تا سطح ظاهری نمای اصلاح شده در مرمت اضطراری به سطح قبلی بازگردد». اما کارشناس مرمت بنا نظر دیگری دارد. او می‌گوید که مصالح قدیمی  به کار رفته در قلعه سنگ های اسفنجی با ملات «ساروج» است که به دلیل خاصیت اسفنجی، سبک‌وزن است و مرغوبیت و استحکام بالایی دارد. این سنگ به دلیل استحکام بالا و وزن کم حتی در سدسازی هم مورد استفاده قرار می‌گیرد و وزن زیادی را به بنا وارد نمیکند. این سنگ اسفنجی هم در ساختمان و هم در آب انبارها و برکه‌های آبی که در قلعه وجود دارد به‌کار رفته‌است چون حالت تصفیه کننده آب هم داشته‌است».

داورپناه اعتقاد دارد که مصالح جدید هیچ تناسبی با مصالح بنای اصلی ندارد و حتی به آن آسیب می‌رساند:« مصالح مورد استفاده در مرمت قلعه از جنس سنگ مالون است که هیچ سنخیتی با مصالح قدیمی قلعه ندارد و استفاده از این سنگ با ملات باعث حبس رطوبت در پشت دیوار می‌شود که این مسئله باعث آسیب به بنا میشود و استفاده از این مصالح باعث بهم‌خوردن تناسب بصری بنا شده و اصالت بنا را تهدید کرده‌است».این‌طور که این کارشناس می‌گوید، مصالح جدید کم‌ترین شباهتی به بنای اصلی ندارند و شکل ظاهری بنا را به کلی تغییر داده‌اند.

 هویت مخدوش قلعه

یکی از کارشناسان مرمت و مشاور میراث فرهنگی در واکنش به جوابیه اداره کل میراث فرهنگی هرمزگان می‌گوید: «این جوابیه بیشتر به مغلطه شبیه است تا جوابیه. مشخص است که این اداره از سر استیصال تصمیم به انتشار چنین جوابیه‌ای گرفته‌اند. کارهای مرمتی به دلیل این‌که ترکیبی از سلیقه و تخصص هستند خیلی راحت توجیه ‌می‌شوند. برای مرمت یک بنا روش‌های مختلفی وجود دارد که با نگاه بومی مناطق مختلف ترکیب می‌شود و برای مرمت استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد که اصلا برای مرمت این بنا طرحی وجود نداشته‌است و پیمانکار بدون نظر کارشناسان اقدام به مرمت این بنا کرده‌است».او ریزش ضلع ورودی این قلعه روی سر گردشگران را توجیه عوامانه‌ای برای مرمت این قلعه می‌داند و بر این باور است که مسئله اصلی برای مرمت این اثر باید خود قلعه و اهمیت آن باشد.این کارشناس مرمت، مصالح به کار رفته‌ در مرمت این بنا را اصلا مناسب نمی‌داند و تکنیک بازسازی آن را ضعیف خطاب می‌کند: «هیچ ظرافتی در اجرای این پروژه وجود ندارد و مرمت بنا به نگاه هنری کارشناس هم نیاز دارد تا به اصالت و ترکیب رنگ این بنا خدشه‌ای وارد نشود. آن چیزی که ما از قلعه هرمز در ذهن داریم با این مرمت اصلا هم‌خوانی ندارد و از نظر رنگ هم اصلا هماهنگی میان آن‌ها وجود ندارد. سبک و شیوه مرمت طوری است که  تناسب و هم‌گونی قلعه با جزیره هرمز از بین رفته‌است و در واقع هویت این بنا مخدوش شده‌است».

او ضمن اظهار تاسف از شیوه مرمت این اثر با ارزش ادامه می‌دهد: « بنای دست‌سازی مثل قلعه پرتغالی‌ها با سابقه تاریخی خود پتانسل‌های فراوانی دارد و باید به آن از بعد فرامنطقه‌ای نگاه کرد».حال این سوال مطرح می‌شود که مگر جزیره هرمز چقدر فرصت برای معرفی خود در دنیا دارد که این‌طور مورد کم‌لطفی قرار گرفته‌است؟  متاسفانه مدیرکل اداره میراث فرهنگی به تماس صبح ساحل پاسخ نداد اما زمزمه‌هایی از توقف مرمت این بنای تاریخی به گوش می‌رسد و باید دید اداره کل میراث فرهنگی برای ادامه روند این پروژه چه تصمیمی خواهد گرفت.