سرمایه بر باد رفته!

بورس در بحبوحه کرونا، بازاری امیدبخش برای بازگشت سرمایه‌ مردم نام گرفت. دولت حمایتش را معطوف به بازار سرمایه و مردم را تشویق به سرمایه‌گذاری در آن کرد. رفتارهای هیجانی سهام‌داران تازه‌وارد اما فضایی متشکل از التهاب و افت‌وخیز در بورس ساخت. هر روز شمار مالباختگان بیشتر می‌شد. تا این‌که مردادماه 99 روز سیاه بازار مالی خوانده شد. تازه‌واردانِ پشیمان از سرمایه‌گذاری، غصه‌دار دارایی بر باد رفته‌شان بودند. در سالی که گذشت، با هر افت‌وخیز سهام، زندگی بسیاری از مردم هم بالا‌وپایین شد. در ادامه نگاهی به این فضای پر تب‌وتاب می‌اندازیم. یک کارشناس اقتصادی برای‌مان از افت‌وخیزهای بازار سرمایه و نافعان و متضرران اصلی آن می‌گوید.

 گذری بر احوال سهام‌داران

بورس از ابتدای سال 1399 با روند صعودی آغاز به کار کرد و چشم امید بسیاری از مردم شد. در شرایطی که کرونا باعث کسادی بازارها شده‌بود، بازار سرمایه توانست سهامداران تازه‌ وارد را امیدوار کند. هر روز شاهد ثبت رکوردهای باورنکردنی و فتح قله‌های جدید در بازار بودیم. همواره کارشناسان بازار سرمایه به مردم عادی کسب آگاهی درباره چگونگی سازوکار بازار سهام را گوشزد می‌کردند. تا اواخر تیرماه همه‌چیز به‌نظر سر جایش بود و مردم از سودشان با وجود افت‌وخیزهای اندک، راضی بودند. بعد از گذشت یک هفته از وعده رئیس جمهور برای گشایش اقتصادی و وعده‌هایی مثل «بورس بهترین جا برای سرمایه‌گذاری است»، شاخص کل بورس تهران از دو میلیون به نصف رسید. سهام‌داران در بسیاری از نمادهای بورسی سقوط 50 درصدی را تجربه کردند. در عین ناباوری بار دیگر در 26 مردادماه بازار سهام سقوطی را تجربه کرد که در 53 سال گذشته سابقه نداشت. پس از آن در دوم شهریورماه رکورد تاریخی دیگری در خروج نقدینگی حقیقی از بازار شکسته شد و بیش از سه هزار میلیارد تومان پول از بازار سرمایه خارج شد. از دست رفتن سرمایه‌های مردم درحالی صورت گرفت که پول خیلی از سهام‌داران در نمادهای معروف خودرو، خساپا و شستا قفل شده بود و قادر به فروش نبودند. سهامداران تازه‌وارد، پس از سقوط بازار سهام و از دست رفتن سرمایه‌شان، دیگر امیدی به بازگشت سرمایه خود نداشتند. برخی از آنان اما معتقد بودندکه بازار سرمایه متعادل می‌شود و می‌توانند سرمایه‌شان را حتی با سود بیشتر برگردانند. در اوایل مهرماه شرایط نامتعادل بازار باعث شد تا تازه‌واردان فرار را بر قرار ترجیح دهند. کارشناسان بازار اما معتقد بودند بازار سهام دوباره سیر صعودی خود را پیدا می‌کند. کارشناسان مسائل سیاسی و نتایج نامعلوم انتخابات آمریکا را بی‌تاثیر در این وضع نمی‌دانستند. به گفته‌ تحلیلگران؛ نتیجه انتخابات آمریکا می‌توانست در تحلیل شش ماه دوم اقتصاد ایران، به‌ویژه بازار سهام تاثیر بگذارد. تحلیل‌گران پیش‌بینی می‌کردند که پیروزی هر کدام از دو نامزد نهایی انتخابات آمریکا، اثرات متفاوتی روی بازار سرمایه دارد. در مقابل عده‌ای از کارشناسان اقتصادی بازار سکه، دلار و مسکن را راهی کم‌ریسک‌تر برای کسب سود می‌دانستند. این بازار از اواسط آبان‌ماه، پس از گذشت چهار ماه، سیر صعودی پیش گرفت. پس از اتمام انتخابات آمریکا و آرام‌شدن بازار ارز، مجددا در دی‌ماه، بورس با افت شدید شاخص مواجه شد و موج اعتراض سهام‌داران به راه افتاد. «حسن قالیباف‌اصل»، رسما استعفای خود را 30دی‌ماه اعلام کرد. او از 23 فروردین ماه سال جاری با رای اعضای شورای عالی بورس به عنوان سکان‌دار سازمان بورس و اوراق بهادار انتخاب شده‌بود. قالیباف‌اصل درباره استعفایش گفت: «در سخت‌ترین شرایط که مردم دعوت عمومی به بازار سرمایه شده بودند، آزادسازی سهام‌عدالت و فروش صندوق‌های سهام دولتی در بورس در حال انجام بود. این وظیفه خطیر را به عهده گرفتم و در طول چند ماه خدمت در دشوارترین شرایط به دنبال توسعه بازار، تامین مالی ابزارها و نهادهای مالی بودم که در کم‌ترین زمان بزرگ‌ترین کارها در بازار سرمایه انجام شد. اما به واسطه اقدامات سیاسی و ورود غیرحرفه‌ای و بیش از حد اشخاص و مسئولان به مباحث بازار سرمایه و بروز افت‌وخیز شدید، شاخص کل بورس تهران هیچ‌وقت دیده نشد». درنهایت «محمدعلی دهقان‌دهنوی»، معاون وزیر اقتصاد به عنوان ریاست سازمان بورس و اوراق بهادار در بهمن‌ماه اعلام شد. پس از آن، بورس با نوسانات اندک رشد کرد و برخی سهامداران را مجاب به ماندن برای جبران ضررهای‌شان در بورس کرد.

منابع: تجارت نیوز، تیتر برتر، دنیای اقتصاد، اقتصاد نیوز، ایرنا

گفت‌وگو با «محمد محبی»، عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان درباره تنش‌های بازار سهام

 ماهیگیری از فضای گِل‌آلود بورس

دکتر «محمد محبی»، عضو هیئت علمی دانشکده مدیریت، اقتصاد و حسابداری دانشگاه هرمزگان است. در ادامه با ایشان به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا برای‌مان تنش‌های بازار سهام را تشریح کند.

 علت رشد غیرعادی بورس در سال 99 چه بود؟

منشا ارزش هر سهم، یک مبنای واقعی و اسمی است. به طورکلی، می‌توان دو علت برای افزایش سهم در سال99 دانست؛ اول این‌که رشد ارزش واقعی دارایی‌های شرکت مورد نظر یا سود آن در پیشرفت سهام شرکت موثر است. شرکت‌هایی که سال1399 سودآوری یا دارایی زیادی داشته‌اند، قیمت سهام‌شان رشد داشته‌است. زمانی‌که این شرکت‌ها پیشرفت می‌کنند، به مراتب سود و دارایی آن‌ها افزایش پیدا خواهدکرد و درنهایت تقاضا برای سهام این شرکت‌ها نسبت به قبل بیشتر می‌شود. عامل دیگری که  باعث افزایش قیمت سهام می‌شود؛ افزایش«ارزش اسمی» یا «ارزش جاری» سهم است. در کشورهایی که تورم عنصر جداناپذیرشان است، امکان وقوع اتفاقی مثبت در شرکت بسیار ناچیز است اما عرضه محصولات شرکت تحت تاثیر تورم قرار می‌گیرد و افزایش پیدا می‌کند. این امر در صورت‌حساب‌های مالی نمایان می‌شود؛ به عبارتی سود اسمی را زیاده کرده و ارزش اسمی سهم صعود می‌کند. طی چند سال گذشته، با توجه به تورم موجود، رشد اقتصادی به واسطه تحریم‌ها، منفی بوده‌است. سیر صعودی تورم و قیمت‌ کالاهای تولیدی در شرکت‌های بازارسرمایه، نقش عمده‌ای در افزایش قیمت برخی از سهام‎‌‌ها دارند. برهمین اساس همزمان با رشد تورم ، انتظار افزایش قیمت‌های سهام را داریم. «تقاضای سهام»، عامل دیگری است که روی ارزش سهام نقش بالقوه‌ای دارد. هرچه تقاضا بالاتر رود، نقدینگی به سمت بازار مالی حرکت بیشتری داشته باشد موجب بالارفتن قیمت‎ها مي‌شود. ممکن است هجوم نقدینگی به حدی باشد که قیمت یک سهم از قیمت واقعی‌اش را بالاتر نشان دهد. طی چندسال گذشته، به علت نقدینگی موجود در بازار و سیاست‌های نرخ بهره، نقدینگی در بانک‌ها محبوس شده‌بودند. پس از آن دولت تصمیم به تعدیل نرخ بههر کرد و نقدینگی از سیستم‌های بانکی خارج شد. درنتیجه بازار مالی، بهترین انتخاب برای سودآوری برای دارندگان نقدینگی انتخاب شد.

  متضرران و نافعان اصلی بورس در سال 99 چه کسانی بودند؟

ورود نقدینگی به بورس، قیمت‌ها را نجومی افزایش داد؛ به طوری که قیمت‌های انتظاری سهم‌ها را بیش از قیمت واقعی‌شان بالا برد. از اردیبهشت‌ماه سال 99 دولت به تشویق مردم در سرمایه‎‌گذاری در بورس پرداخت و باعث ورود پول‌های خرد و تازه‌واردان به بازار سرمایه شد. مردم نیز با مشاهده صعود بدون توقف بورس با قرض و فروش اموال خود سرمایه‌گذاری کردند. اما افزایش قیمت سهام تا کی ادامه‌دار بود؟ شاخصی که 500 واحد ارزش داشت، یک‌باره به دو میلیون تومان رسید. به طورکلی پنج برابر شدن ارزش کل سهام، زنگ خطری برای سهام‌داران بود. کسانی که تجربه و آگاهی کافی داشتند، ‌می‌دانستند که بازار گنجایش بیشتر شدن را ندارد. بنابراین این هشدار را جدی گرفته و سرمایه خود را کم‌کم بیرون کشیدند. می‌توان گفت خرداد و تیرماه آرامش قبل از طوفان، بازار سرمایه بود. بعد از آن دومینوی نزولی قیمت سهام شکل گرفت؛ زیرا سرمایه‌ها درحال خارج‌شدن بودند. درنتیجه نه‌تنها قیمت‌ها رشد نکردند بلکه شاهد نزولی شدن‌شان بودیم. کاهش شاخص کل بورس تا هزار و 500 واحد به علت خروج سرمایه از بورس منطقی بود اما رفتارهای هیجانی برخی از مردم باعث تشدید و رکورد بورس شد. به طوری‌که با بیش از 50 درصد ضرر، سرمایه  خود را خارج کردند و دیگر پولی در بورس برای رشد قیمت نمانده بود! درنهایت عده‌ای با کدهای بورسی تحت حمایت دولت و آگاهانه وارد بورس شدند و به‌موقع خارج کردند، نافعان بازار سهام بودند. گروه‌هایی که تیرماه و مردادماه وارد بورس شدند، متضرران به شمار می‌روند. اگر از نظر جمعیت‌شناختی بررسی کنیم؛ گروه‌هایی که در مردادماه و تیرماه وارد بورس شدند، عموما افراد ضعیف جامعه، متقاضیان و سهام‌داران خرد بودند. نباید سرمایه‌ای که قرار است بخشی از مخارج زندگی را طی دو سال آینده تامین کند، وارد بازار سرمایه کرد؛ چون بازار مالی در بلند مدت سود آور است.

 نقش دولت در اتفاقات بازار سرمایه چه بود؟

شاید هیچ روشی بهتر از بورس برای تبدیل نقدینگی به پول نبود! همزمان با افزایش قیمت سهام در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد، همواره کارشناسان تاکید می‌کردند که این افزایش قیمت طبیعی نیست و بر پایه اصولی حرکت نمی‌کند. از طرفی دولت سعی داشت شاخص بورس به زیر دو میلیون تومان برساند که دو دلیل داشت؛ اول این‌که اگر شاخص کل بورس بیشتر رشد می‌کرد، با سقوط سهمگین‌تری مواجه می‌شد، دوم این‌که دولت از طریق بورس تامین مالی می‌شد. صرف نظر از این‌که نقدینگی از بین رفته‌بود. همچنین به واسطه خرید و فروش سهام شرکت‌های دولتی منابع مالی تامین می‌شدند. به نظر من دولت سعی داشت تا شاخص بورس به حد تعادل برساند اما رفتارهای هیجانی و خروج یک‌باره نقدینگی از بورس باعث افت شدید بورس شد. بهتر بود دولت قبل از این‌که شاخص به دو هزار واحد برسد، در بازار دخالت می‌کرد، باعث متعادل شدن بورس می‌شد و پس از کاهش شاخص بورس، مردم را برای سرمایه‌گذاری تشویق نمی‌کرد.

 چه اتفاقاتی در سال 99 باعث بالا و پایین شدن بورس شد؟

همبستگی تورم و قیمت دلار در اقتصاد ایران همواره وجود دارد. هر زمان در تنگنای اقتصادی قرار بگیریم و صادرات کاهش پیدا کند، در نهایت دولت قادر به تامین ارز مورد نیاز مردم نخواهد بود. از آن‌جا که مردم ایران در یک سری رفتارهای اشتباه در جهت منافع فردی و خلاف منافع اجتماعی، دلار را به چشم یک کالای سرمایه‌ نگاه می‌کنند و برای حفظ سرمایه‌شان، دلار پس‌انداز می‌کنند، باعث کمبود دلار در بازار و تشدید افزایش قیمت دلار می‌شوند. سیر صعودی دلار باعث رشد تورم در جامعه شد و این تورم بر سهام شرکت‌های تولیدی کشور اثرگذار است. انتخابات اخیر آمریکا و اخبار ضدونقیض‌ از دو نامزد انتخابی آمریکا، بازار سرمایه را در تب‌وتاب انداخته بود.  

 سهام عدالت بین اقشار کم درآمد عدالت اقتصادی برقرار کرد؟

ساله‌های گذشته، دولت برای عبور از اقتصاد دولتی و سپردن کار به دست مردم به اشتباهات بزرگی دست زد؛ برای مثال شرکت‌ها و کارخانه‌جات دولتی سودآور، با قیمت بسیارکم واگذار می‌کرد. شاید یکی از علت‌های این امر، عدم تجربه در خصوصی‌سازی بوده‌است. پس از آن دولت تصمیم گرفت به جای واگذاری شرکت‌ها به برخی افراد خاص و شرکت‌های خصوصی، سهام این شرکت‌ها در اختیار عموم مردم و کسانی قرار بگیرد که در اولویت هستند. درنهایت سبدی از سهام‌ شرکت‌های دولتی ایجاد شد و در اختیار مردم قرار گرفت. این راه‌حل شاید تمام مشکلات مالی درکشور را رفع نکند اما بخش قابل توجه‌ای از آن رفع می‌شود. ارائه کارت‌های اعتباری و تسهیلات از طریق سهام‌عدالت از اقدامات دیگر برای سودرسانی به مردم محسوب می‌شود. مردم می‌توانند از کارت اعتباری سهام خود استفاده یا تسهیلات با ضمانت سهام‌شان تسهیلات با سود کم دریافت کنند. بنابراین می‌توان گفت که دولت با تشکیل سهام‌عدالت بین اقشار مختلف مردم عدالت اقتصادی ایجاد کرده‌است. توصیه پایانی من این است که مردم همواره سهام‌شان را محفوظ نگه دارند؛ زیرا در آینده افزایش سرمایه بالقوه‌ای شامل‌شان خواهد شد. همچنین با دیدگاه یک سرمایه‌گذاری به سهام عدالت بنگرند، از عدم واریزی سودهایشان دلهره نداشته‌باشند؛ زیرا بین برگزاری مجمع شرکت‌ها و پرداخت سود سهام‌عدالت به مردم، حداکثر پرسه‌ای یک‌ساله طی می‌شود. بنابراین طبیعی است که سود سهام‌عدالت با تاخیر پرداخت شود.