آخرین روز بهار؛ یادآور زلزله سهمگین رودبار و منجیل

حدود ۳۰ دقیقه از شروع آخرین روز بهار سال ۱۳۶۹ گذشته بود که زمین‌لرزه‌ای ۷.۴ ریشتری رودبار و منجیل در استان گیلان و حدود ۷۰۰ روستای تابعه را تحت تأثیر مستقیم خود قرارداد و لرزاند. امروز سی‌ویک مین سالروز وقوع زلزله رودبار و منجیل است و یاد جان‌باختگان این زمین‌لرزه را گرامی باد. در ادامه به جزییات زلزله و شهرهای خسارت‌دیده در این حادثه می‌پردازیم.

 شهرهای آسیب‌دیده

این زلزله برابر با ۲۰ ژوئن ۱۹۹۰ در ساعت ۲۱ به‌وقت گرینویچ رخ داد. زلزله شهرهای منجیل، رودبار، لوشان و ۷۰۰ روستا را کاملاً ویران کرد و به ۳۰۰ روستای دیگر نیز آسیب رساند؛ به‌طوری‌که شدت لرزه‌ای این رخداد ۱۰ در مقیاس مرکالی اصلاح‌شده برآورد شد. این رخداد موجب کشته شدن حدود ۳۵۰۰۰ نفر و زخمی شدن ۶۰۰۰۰ نفر شد، همچنین حدود ۵۰۰۰۰۰ نفر را بی‌خانمان ساخت. براثر این زلزله، صد هزار خانه خشتی و گلی با خاک یکسان یا دچار خسارت‌های زیادی شد. درمجموع، بیش از ۲۰۰۰۰۰ خانه مسکونی تخریب شدند و خسارات عمده‌ای به تأسیسات و اماکن عمومی در استان‌های گیلان و زنجان وارد شد. ارتعاشات حاصل از امواج لرزه‌ای در استان‌های گیلان، قزوین و زنجان و همچنین بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان شرقی، تهران، اردبیل، مرکزی، مازندران، سمنان، همدان و کردستان به مدت حدود ۶۰ ثانیه احساس شد. شدت این زلزله در تهران نیز ۵ درجه در مقیاس مرکالی اصلاح‌شده، برآورد شد و تعدادی از منازل مسکونی قدیمی تهران در محلات جنوبی شهر آسیب‌های جزئی دیدند.  این زلزله شهر تبریز را به لرزه درآورد، در شهر خلخال از شدت بیش‌تری برخوردار بود که باعث ریزش تعدادی از ساختمان‌ها و به بار آوردن خسارت مالی شد. در شهر سراب باعث ریزش برج کوره آجرپزی ملی و چندین دیوار در نقاط مختلف شهر شد. شهر قزوین و بخش‌های تابعه آن به‌شدت لرزیدند به‌طوری‌که شکسته شدن شیشه‌های منازل و تخریب بعضی از خانه‌های مسکونی را به دنبال داشت و تعدادی مجروح نیز برجای گذاشت. خسارت مالی و تلفات جانی این زلزله در بخش‌ها و روستاهای کوهین، طارم سفلی، محور قزوین-رشت و نیز روستاهای رودبار الموت شدت بیش‌تری داشت. دو روستای آب‌بر و ده‌شیر در استان زنجان به‌کلی تخریب شدند و تعداد زیادی کشته و مجروح شدند. اکثر روستاهای طالقان دچار خسارت مالی زیادی شده، احشام زیادی به هلاکت رسیدند و تعدادی زیادی از منازل مسکونی ویران گردیدند. در استان گیلان شهرهای رشت، رودبار، آستانه اشرفیه، لاهیجان، منجیل، لوشان و صومعه‌سرا در جریان زلزله بیش‌ترین خسارت را متحمل شدند. در این حادثه به بسیاری از منازل مسکونی تجاری، دولتی و راه‌ها و پل‌ها آسیب شدید وارد شد. منبع بزرگ تأمین آب شرب رشت-انزلی و تعدادی از ساختمان‌ها و آپارتمان‌های مسکونی ۷ طبقه با خاک یکسان شد. در آستانه اشرفیه منبع آب آشامیدنی به‌کلی ویران و ده‌ها خانه در اثر پدیده روانگرایی خاک تخریب شدند. وقوع زلزله در مناطقی از شهرستان فومن موجب خسارات و تلفات فراوان جانی و مالی شد و در روستاهای ماسوله و نصیر محله ده‌ها خانه را ویران و ده‌ها تن را کشت.

 علت رخداد زلزله

پهنه کانونی زلزله منجیل ضمن بالا آمدن به‌صورت چپ‌گرد بریده شد، قطعات گسلش زمین‌لرزه‌ای ١٣٦٩ منجیل در نواحی غرب منجیل، باکلور- شمال آب‌بر، کبته، غرب رودبار، بره بن، جنوب بره سر و شرق رودبار و پاک ده مشاهده شد. در عمق ۱۹ کیلومتری یک گسل پی‌سنگی به طول حدود ۷۰ کیلومتر در زمین‌لرزه منجیل جابه‌جا شد. زمین‌لرزه منجیل در یک محل نبود لرزه‌ای و در یک محل منطقه برخورد زمین‌ساختی روی داد. این منطقه برخورد تحت تأثیر سه روند گوناگون زمین ساختی بوده و هست؛ ۱- فشارش حاکم بر منطقه جنوب کاسپین، ۲- فشارش و برش چپ‌گرد در ناحیه منجیل و ۳- برش چپ‌گرد در گسل لاهیجان که بر روندهای یادشده قبلی به‌صورت تقریباً عمود اعمال می‌شود. امتداد دره سفیدرود (که خود در راستای گسلی پوشیده ایجادشده) یک حرکت افقی برشی بر دره تحمیل و یک مرز ساختاری در امتداد دره ایجاد می‌کند. درواقع رشته کوه‌های البرز در امتداد دره گسله سفیدرود قطع می‌شود؛ بنابراین محل ابتدای دره سفیدرود محل تلاقی سه ایالت لرزه‌زمین‌ساختی ایران می‌تواند باشد (البرز در شمال شرقی، تالش در شمال غربی، ایران مرکزی در جنوب). مرز این ایالت‌ها گسل هرزویل (منجیل) و گسل پوشیده دره سفیدرود (حدفاصل ایالت‌های البرز و تالش) مشخص می‌شود. ایالت لرزه زمین ساختی البرز از شمال به گسل خزر، از جنوب با گسل‌های ایوانکی، عطاری، شمال تهران و شمال قزوین مشخص می‌شود. مرز این ناحیه از شرق به کپه داغ و از غرب در دره سفیدرود با گسل لاهیجان و گسل پوشیده ساختاری سفیدرود، مشخص می‌شود، گسل‌های اصلی در بخش شمالی به سمت جنوب شیب دارند و گسل‌های واقع در بخش جنوبی البرز، معمولاً شیبی به سمت شمال دارند. گسل‌های امتداد لغز در محل مجاورت این گسل‌ها با فلات ایران مرکزی، معمولاً به بخش جنوبی البرز، محدودشده‌اند. تقریباً تمام گسل‌های مطالعه شده در این رشته‌کوه ازنظر لرزه‌زمین‌ساختی فعال و جنبا هستند. گسل‌های فعال امتدادلغز چپ بر با راستای خاور- شمال خاور در خاور البرز و راستای باختر- شمال باختر در باختر تا طول شرقی ۴۹ درجه، وجود دارند. کوتاه شدگی شمالی- جنوبی بر روی راندگی‌هایی که شیبشان در هر دو کناره رشته‌کوه به سمت داخل البرز است، صورت می‌گیرد و تمام واحدهای سنگی رسوبی و آتش‌فشانی البرز را، درگیر کرده است. سامانه راندگی فعال در این پهنه در کنار ایران مرکزی با لرزه‌خیزی کمتر، نشان‌دهنده تمرکز همگرایی در شمال و جنوب فلات ایران است. با توجه به‌سرعت همگرایی ۲۰ میلی‌متر در سال بین ورقه‌های عربی- اوراسیا در طول جغرافیایی البرز و سرعت همگرایی ۱۰ میلی‌متر در سال در زاگرس میزان همگرایی البرز و حوضه جنوبی کاسپین تقریباً برابر ۱۰ میلی‌متر در سال است. در نوار چین‌خورده و رانده تالش در شمال غرب، عمق زمین‌لرزه‌ها ۱۵ تا ۲۷ کیلومتر است (زلزله ٦٩منجیل ١٩کیلومتر). میزان کل کوتاه شدگی در راستای شمال خاور تالش حدود ۳۰ کیلومتر است. مشخصه زمین‌لرزه‌ها در این ناحیه را می‌توان رویداد زمین‌لرزه با دوره بازگشت طولانی و با بزرگی زیاد و قدرت تخریب بالا نام برد. مهم‌ترین رویداد زمین‌لرزه در این ناحیه مربوط به زمین‌لرزه ویرانگر ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ منجیل (بزرگی ٧.٣) با حدود ١٥٨٠٠ نفر کشته است.

 

منبع: ایرنا/ایسنا/  پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله