نگاهی به «خبرنگاری بحران» در ایران، در گفت‌وگو با «مهسا آستانه»، دکترای علوم ارتباطات

«خبرنگاری تحقیقاتی»، «خبرنگاری غافلگیرانه» و «خبرنگاری مغرضانه» انواع مختلفی از خبرنگاری هستند که این روزها در کشور طرفداران زیادی پیدا کرده‌ است. «خبرنگاری سایبر» یکی از شاخه‌های مطبوعات است که در اپیدیمی کرونا به صورت ویژه مورد توجه قرار گرفت. دورکاری بسیاری از رسانه‌های بزرگ و کوچک کشور لزوم استفاده و ایجاد خلاقیت در این رشته را بیشتر کرد. اما در این میان آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفت خبرنگاری بحران بود. شاخه‌ای از علم روزنامه‌نگاری که تخصصی به تهیه گزارش و کار خبری در بحران‌های مختلف می‌پردازد. «مهسا آستانه»، دکترای علوم ارتباطات مدرس دانشگاه و کارشناس مسئول ارتباط با رسانه آبفای استان اصفهان است. او معتقد است که به خبرنگاری بحران در کشور توجه کافی نشده است. این نوع خبرنگاری باید بومی‌سازی شود تا بتوان از ان بهره مناسب را برد. آستانه تاثیر رسانه‌های داخلی در پوشش اخبار مربوز به بیماری کووید-19 را قابل قبول می‌خواند. او اما باور دارد که رسانه‌ها در این موقعیت بحرانی در مطالبه‌گری از مسئولان به اندازی کافی موفق عمل نکرده‌اند. آنچه پیش رو دارید خلاصه‌ای از گفت‌وگویم با مهسا آستانه پیرامون خبرنگاری بحران، به ویژه در دوره همه‌گیری کروناست.

         

خبرنگاری بحران در حقیقت یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های روزنامه‌نگاری است. نیاز است رشته تحصیلی مجزایی برای آن در ایران ایجاد شود اما متاسفانه گاهی فقط به چند ساعت آموزش ضمن خدمت و یا ترجمه مقالات آموزشی بسنده می‌شود. درحالی که در کشورهای پیشرفته روزنامه‌نگاری به سمت تخصصی‌شدن پیش رفته است. مثلا حوزه‌های مانند روزنامه‌نگاری آب، روزنامه‌نگاری سالمندان، روزنامه‌نگاری ورزشی، روزنامه‌نگاری بحران و غیره به صورت تخصصی آموزش داده می‌شوند. در ایران اما متاسفانه این اتفاق نیفتاده است.  روزنامه‌نگاری بحران استاندارهای جهانی دارد که باید آموزش داده شود. در واقع این رشته زمانی می‌تواند به درستی در ایران اجرا شود که بومی‌سازی شده باشد. برای مثال قطعا حال روحی یک فرد آسیب‌دیده از بحران سیل، زلزله یا کرونا در ایران با توجه به فرهنگ، مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره با فردی در آمریکا، اروپا و آفریقا متفاوت است. پس در کنار ترجمه منابع خارجی برای روزنامه‌نگاری بحران، باید مجموعه‌ای از اساتید فنی، جامعه‌شناسی، ارتباطات و روزنامه‌نگاری در ایران برای بومی‌سازی «فرهنگ روزنامه‌نگاری بحران» در ایران اقدام کنند. حتی رفتار و خط قرمزها یک مسئول در مقام پاسخگویی در ایران با کشور دیگر متفاوت است.

          

در هر شرایطی وظیفه روزنامه‌نگار اطلاع‌رسانی شفاف، دقیق و به موقع است. در شرایط بحران اما که رسانه‌ها تنها منبع کسب اطلاعات هستند، این وظیفه بسیار سنگین‌تر است. خبرنگاری بحران را به سه بخش «قبل»، «حین» و «پس» از بحران تقسیم می‌کنند. در برخی بحران‌ها مانند سیل، زلزله و آتش‌سوزی، روزنامه‌نگاران نقش اساسی را در مطالبه مردم از مسئولان ایفا می‌کنند. از روزنامه‌نگاران به عنوان زبان مردم در مطالبه‌گری انتظار می‌رود در این موارد حساس‌تر عمل کنند. اما بحران کرونا چون ناشناخته و غیرقابل پیش‌بینی بود نمی‌توان از روزنامه‌نگاران برای فعالیت‌های پیش از بحران انتظاری داشت. هنگام بحران اما رجوع مردم به رسانه‌ها، اعم از رسانه‌های رسمی و غیررسمی بسیار زیاد است. رسانه‌های رسمی باید به گونه‌ای شفاف، دقیق و به موقع اطلاع‌رسانی کنند. آن‌ها باید بتوانند اعتماد مردم را به طور کامل جلب و از شایعه‌پراکنی و انتشار اطلاعات غلط بحران‌زا جلوگیری کنند. پس از بحران نیز وظیفه روزنامه‌نگار است که علت  پیدایش بحران را کشف بررسی کند. او همچنین باید وعده‌هایی که مسئولان در زمان بحران به مردم می‌دهند را پیگیری کند. در حقیقت مسئولان را به حال خود رها نکند و پیگیر مطالبات مردم باشد. از طرفی سخنگوی ستادهای بحران باید اطلاعات همه جانبه و دقیق را به موقع در اختیار خبرنگاران قرار دهند تا پیگیری خبرنگاران اختلالی در کار مسئولان امر ایجاد نکند. 

        

آموزش‌هایی که در دنیا برای روزنامه‌نگاری بحران وجود دارد به جرات می‌توان گفت که در ایران یافت نمی‌شود. روزنامه‌نگاران در ایران آموزش‌های لازم را ندیده‌اند. شرایط لازم برای کار نیز برای آن‌ها مهیا نیست. آن‌ها با خط قرمزهای زیادی در تولید محتوا مواجه هستند. برای مثال خبرنگارانی که توقع داریم همیشه در صحنه باشند باید جز گروه پرخطر خیلی وقت پیش از این واکسن کرونا دریافت می‌کردند. اما همان‌گونه که همه می‌دانیم به تازگی نوبت تزریق واکسن خبرنگاران رسیده است. پس با توجه به این شرایط نباید روزنامه‌نگاران در ایران را با روزنامه‌نگاران کشورهای جهان اول مقایسه کرد. بدون هیچ قیاسی روزنامه‌نگاران در شرایط بحران کرونا در زمینه اطلاع‌رسانی حین بحران مناسب عمل کرده‌اند و در حد توان خود تولیدی‌هایشان را به استانداردها نزدیک کرده‌اند. 

     

یکی از سختی‌های خبرنگاری بحران این است که خبرنگار باید میان انتشار دقیق اطلاعات واقعی، عمق فاجعه و پرهیز از به وجودآوردن بحران‌های اجتماعی دیگر بسیار دقت کند. خبرنگار بحرانی که توانایی و علم کافی نداشته باشد خودش می‌تواند سرمنشا یک بحران دیگر باشد. درباره بحران بیماری کووید-19، اگر ابعاد شیوع بیماری به درستی به مخاطب گزارش نشود، افراد به احتمال زیاد شیوه نامه‌های بهداشتی را رها می‌کنند. حقیقت این است که مردم خسته شده‌اند. افسردگی ناشی از مختل‌شدن زندگی عادی، در کنار سایر مشکلاتی که در جامعه با آن دست‌و پنجه نرم می‌کنیم، باعث شده شاهد باشیم افراد به مسافرت می‌روند یا دورهمی‌های دوستانه یا خانوادگی برگزار می‌کنند. از طرفی اگر ابعاد دقیق فاجعه توسط رسانه‌ها نشان داده شود، ترسی که در اجتماع به وجود می‌آید می‌تواند سرمنشا مسائل دیگر باشد. این مسائل کار خبرنگار را بسیار سخت می‌کند. در این شرایط خاص، نشان‌دادن ابعاد واقعی بیماری می‌تواند مفیدتر از پنهان‌کاری با هدف عدم تشویش اذهان عمومی باشد. اخلاق حرفه‌ای در این شرایط حکم می‌کند که مردم از حقایق مطلع شوند. ضمن اینکه با وجود تکثر رسانه‌ها، شبکه‌های مجازی و شهروند خبرنگارها، عدم اطلاع‌رسانی درست فقط موجب سلب اعتماد مردم از رسانه‌های جریان اصلی می‌شود. 

      

قطعا مردم تمامی اطلاعات خود را در زمینه مواجه با بیماری کووید- 19 از رسانه‌ها کسب کرده‌اند. هرآنچه را که همه ما امروز از این بیماری  می‌دانیم، رسانه‌های جریان اصلی و بیشتر شاید رسانه‌های مجازی در اختیار ما گذاشته‌اند. درمورد نحوه پیشگیری از بیماری و عمل در زمان بیماری، انواع محتوا مانند خبر، مصاحبه، گزارش به صورت مکتوب و تصویری، ترجمه، انیمیشن، اینفوگراف و موشن‌گرافی، عکس و فیلم تهیه شده است. 

    

اپیدمی کرونا نوع خاصی از بحران بود که با بحران‌هایی مانند سیل و زلزله و آتش سوزی و غیره که با آن آشنایی داشتیم، بسیار متفاوت بود. این بحران خاص برای همه دنیا ناشناخته بود. حتی جامعه پزشکی، مسئولان کشور، مسئولان بحران و خبرنگاران گام‌به‌گام با هم، اطلاعات جدیدی را درمورد این بیماری پیدا می‌کردند. در بحرانی مانند سیل و زلزله شاید راحت‌تر بتوان کم‌کاری و ناآشنایی خبرنگاران را نسبت به روزنامه‌نگاری بحران زیر سوال برد. چراکه توقع از خبرنگار بحران این است که از قبل با ماهیت تمامی بحران‌های شناخته شده، آشنا باشد. بنابراین بی‌انصافی است اگر ما از رسانه‌ها در یک بحران ناشناخته، که علم و اطلاعات کافی در مورد آن وجود ندارد، همانند بحران‌های شناخته شده توقع داشته باشیم. رسانه‌ها که در ابتدای شیوع بیماری کووید-19 در دی‌ماه 1398 سعی در کتمان شیوع بیماری در ایران داشتند نمره منفی می‌گیرند. چراکه در آن زمان عدم اطلاع‌رسانی درست رسانه‌ها باعث انتشار شایع‌های فراوان شد. از آن زمان به بعد اما در خصوص اطلاع‌رسانی و آموزش به مردم در مورد ابعاد بیماری و نحوه پیشگیری از آن رسانه‌ها خوب عمل کردند. در مورد مطالبه‌گری از مسئولان اما به نظرم نمره قابل قبولی دریافت نمی‌کنند. در حال حاضر همانطور که شاهد هستیم وارد پیک پنجم کرونا شده‌ایم. تعداد مرگ‌ومیر ناشی از ویروس کرونا  روزی بیش از 300 نفر در کشور است. در این مصیبت همه مسئولان، رسانه‌ها و خود مردم مقصر هستند؛ هرچند درصد تقصیر قطعا متفاوت است.