پدیده خشونت علیه بیمار

 از رشادت‌‌ها و فداکاری‌های کارکنان بهداشت و درمان در مدت همه‌گیری کووید-19 که بگذریم، پرخاشگری و خشم در محیط‌های بیمارستانی موضوعی است که کم‌تر درمورد آن صحبت شده‌است. موضوعی که در چندوقت اخیر در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و مراکز بهداشت رو به افزایش است. جسارت پرداختن به این مسئله را از آن‌جایی پیدا کردم که به عنوان کارآموز در این مدت از نزدیک شاهد ارتباط بین بیمار و پرسنل بهداشتی و درمانی بودم. پرداختن به این موضوع البته به معنای نادیده‌گرفتن تلاش‌ها و زحمات این افراد نیست اما دیدن سویه‌های اتفاقات مختلف در زمان شیوع یک بیماری، چشم‌انداز بهتری برای ارائه خدمات به مردم جامعه به ما می‌دهد. بنابراین علت این پرخاشگری هرچیزی که باشد اعم از فشار کاری، ویروس کرونا یا هرچیز دیگر نیاز به بررسی دقیق دارد.

 قداست پزشکی
پرخاشگری و بی‌حوصلگی کادر بهداشت و درمان موضوع جدیدی نیست. بسیاری از ما تجربه مراجعه به بیمارستان، درمانگاه و مواجهه با بی‌اعتنایی یا عدم پاسخگویی از سوی افراد شاغل در این مراکز را داشته‌ایم. بعد از شیوع کرونا اما باوجود اینکه موارد پرخاشگری و بی‌حوصلگی افزایش یافت، کم‌تر کسی جرئت می‌کرد در اینباره صحبت یا اعتراض کند. علت آن هم این بود که فداکاری کادر درمان در زمان شیوع کرونا به عنوان سپری در مقابل همه این انتقادات عمل می‌کرد. «مردم با پرهیز از دورهمی، کادر درمان را یاری کنند»، «مسافران نوروزی عامل افزایش تعداد مبتلایان و شلوغ‌شدن بیمارستان‌ها»، «مراسم‌های عروسی فاجعه می‌آفرینند» و خبرهایی از این دست در زمان کرونا، مردم را مقصر تمام و کمال بیماری کرونا جلوه می‌داد. کم‌کم در ذهن کادر بهداشت و درمان این تصور شکل گرفت که مردم مقصر اصلی این فجایع هستند و این فشار کاری و روانی خود را به صورت ناخوداگاه با پرخاشگری و بی‌اعتنایی به مراجعان بروز دادند. غافل از اینکه مسئولانی که محدودیت‌های کرونایی را دقیق اجرا نکردند و قوانین سخت‌تری برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی در نظر نگرفتند هم در این ماجرا بی‌تقصیر نیستند. حالا که به یمن واکسن، کمی از روزهای پرآشوب کرونا فاصله گرفته‌ایم، دیدگاه بهتری نسبت به آن روزها داریم و به دور از هر هیجانی می‌توانیم حوادث مربوط به شیوع کرونا را واکاوی کنیم. لذا گشتن به دنبال مقصر، افزایش آمار مبتلایان و شلوغی بیمارستان‌ها در بحث ما نمی‌گنجد. چرا که به اعتقاد نگارنده حتی اگر مقصر تام و تمام این موضوع، سهل‌انگاری عده‌ای از مردم باشد، رفتار حرفه‌ای ایجاب می‌کند که کادر بهداشت و درمان در برخورد خود با مراجعان از این موضوع چشم‌پوشی کنند و اصطلاحا تر و خشک را به پای هم نسوزانند. اما چرا کادر درمان حق را به خودشان می‌دهند؟
  
 پرخاش نتیجه پرخاش
عوامل زیادی می‌توانند علت این پرخاشگری و بی‌حوصلگی باشند. در بالا ذکر کردیم که مقصر جلوه دادن مردم توسط رسانه و مسئولان در شلوغی بیمارستان‌ها در زمان کرونا، یکی از مواردی بود که در افزایش این موارد بی‌تاثیر نبود. فشار کاری، شیفت‌های طاقت‌فرسا، مواجهه روزانه با مرگ‌ومیر و حتی از دست‌دادن عزیزان و همکاران هم از مواردی بود که در مدت همه‌گیری بیماری کووید-19 کادر بهداشت و درمان را در معرض فروپاشی روانی و به دنبال آن افسردگی و پرخاشگری قرار داد. شاید بد نباشد که همین‌جا ذکر کنم که عکس این موضوع هم صادق است. به این معنا که پیش از این هم مواردی از پرخاشگری همراهان بیمار یا فرد متوفی علیه کادر درمان صورت گرفته‌بود که رسانه‌ای هم شد. بدیهی است که هرنوعی از خشونت خصوصا در محیط‌های بیمارستانی چه از سوی مراجعان و چه از سوی کادر درمان محکوم است. اکنون اما این سوال مطرح می‌شود که در نظام آموزشی ما چقدر یک پرستار یا پزشک را برای ارتباط با بیمار آموزش می‌دهند؟ پرستار یا پزشکی که قرار است دائما با افرادی سروکار داشته‌باشند که در حالت طبیعی نیستند، عصبانی یا نگرانند، یکی از عزیزانشان بیمار است یا حتی فوت شده‌است، باید از روحیات مراجعان خود اطلاع کافی و وافی داشته‌باشند؛ چرا که آن‌ها این شغل را با همه سختی‌هایش پذیرفته‌اند. درک کادر بهداشتی و درمانی از این موضوع نیاز به آموزش و ارائه راهکارهای عملی برای کنترل خشم در محیط‌های بیمارستانی و بهداشتی برای ارائه خدمات هرچه بهتر دارد.

 گفتوگو با «سید وحید شریعت»، دکترای تخصصی روانپزشکی درباره واکاوی علمی علل پرخاشگری در محیط‌های بیمارستانی
  
 بیتوجهی به غربالگری روانی کادر درمان
غربالگری روانی کادر بهداشتی و درمانی یکی دیگر از راه‌حل‌های مهم و اساسی برای کاهش تنش، بی‌اعتنایی یا پرخاش در مواجهه با بیماران و مراجعان است. در ادامه دکتر «سید وحید شریعت»، دکترای تخصصی روانپزشکی از دانشگاه علوم پزشکی تهران و استاد و عضو هیئت علمی گروه روانپزشکی از دیدگاه تخصصی و علمی این موضوع را واکاوی می‌کند.

    
به عنوان اولین سوال، لطفا درباره عوامل عمده ایجاد کننده خشم و پرخاشگری در محیط‌های بیمارستانی توضیح دهید.
شاید بتوان این عوامل را به دو دسته کلی تقسیم کرد. دسته اول عواملی که مربوط به ذهنیت فرد، سلامت روانی و آرامش و شرایط زیست فرد هستند و فرد آن‌ها را با خود به محل کار می‌آورد. این عوامل در زندگی شخصی فرد و خارج از محیط کاری او هستند اما روی آرامش و روحیات فرد تاثیر به‌سزایی دارند. دسته دوم اما شرایط و وضعیتی است که در محیط کار فرد وجود دارد. عوامل بخش اول مسائلی نظیر مشکلات خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی هستند و روی آرامش ذهنی همه ما و رضایتی که از زندگی داریم تاثیر می‌گذارد. اگر فرد ارتباط و احساس خوبی در ارتباط با خانواده خود داشته‌باشد می‌تواند روی رفتارهای دیگر او هم تاثیر بگذارد یا اگر در محیطی زندگی کند که احساس تعلق خوبی به آن داشته‌باشد؛ یعنی زندگی در کشور خود و شرایط اجتماعی و اقتصادی مناسب و باثبانی در آن‌جا وجود داشته‌باشد، طبیعتا تاثیر مثبتی روی فرد خواهد داشت. همه ما کمابیش با این موضوعات مواجه هستیم و حتی مسائل کوچکی مثل ترافیک هم روی آرامش روان ما تاثیر می‌گذارد. اما مسائل مربوط به محیط کار، عوامل متعدد و متنوعی دارد و اینکه فرد چقدر حوصله دارد و چه میزانی از ناکامی و ناراحتی را می‌تواند تحمل کند و باآرامش و بدون خشونت بتواند واکنش دهد به این عوامل بستگی دارد. اینکه فرد چقدر در محیط کارخود، کار مفید و ارزشمندی انجام می‌دهد و چقدر با همکاران خود ارتباط خوبی دارد یا چقدر مدیران و مسئولان در محیط کار برای فعالیت او ارزش قائل هستند و او را درک می‌کنند از موضوعاتی است که اهمیت زیادی دارد. فشار کاری یا الگو و رفتاری که در محیط کار جا افتاده و در آن محیط مرسوم است هم در زمره عوامل گروه دوم جای می‌گیرند. در محیط‌هایی اصلا خشم و پرخاشگری بخشی از نحوه برخورد با دیگران است و افراد جدیدی که وارد آن می‌شوند هم همین رفتار را یاد می‌گیرند و تکرار می‌کنند یا برعکس در محیط‌هایی که رفتار احترام‌آمیز در آن‌ها نهادینه شده‌است هم الگوبرداری می‌شود. بنابراین تجربیاتی که فرد در محیط کار پیدا می‌کند ممکن است در برخورد با مراجعان خود بروز پیداکند. سلامت روان فرد هم برگرفته از مجموعه این دو دسته از عوامل است و همه این عوامل روی سلامت روان فرد تاثیرگذار هستند. زمانی که فرد از سلامت روانی خوبی برخوردار نباشد، احتمال اینکه پرخاشگری کند بیشتر خواهدبود. این خشم و پرخاشگری مثلا در وضعیت فرسودگی شغلی می‌تواند بروز کند که یکی از ساده‌ترین اتفاقاتی است که در محیط کار روی می‌دهد و روی سلامت روان فرد تاثیر می‌گذارد. بنابراین تحمل فرد کم می‌شود و حوصله پاسخ‌داند به سوالات را ندارد و فقط سعی می‌کند که رفع تکلیف کند. چنین فردی با ناملایمات نمی‌تواند به راحتی کنار بیاید و می‌خواهد که هرچه سریع‌تر از محیط کار دور شود. فرسودگی شغلی موضوعی است که شیوعش اصلا کم نیست و فارغ از همه‌گیری کرونا، شیوع بالایی در میان کادر درمان داشته‌است. شدیدتر از فرسودگی شغلی، حالت‌های اضطرابی و افسردگی در محیط کار است که در این وضعیت‌ها هم مسئله خشم و پرخاشگری بروز پیدا می‌کند.
    
 آیا تاکنون مطالعه یا تحقیق جامعی درباره سلامت روان کادر بهداشتی و درمانی در طول دو سالی که از شیوع کرونا می‌گذرد، در کشور انجام شده‌است؟
خیر؛ تاجایی که من اطلاع دارم تنها تحقیقات پراکنده‌ای انجام شده‌است. این تحقیقات یا در مراکز خاصی انجام شده یا به‌صورت آنلاین بوده‌اند. بنابراین تلاش‌هایی بوده‌است اما مطالعه جامع و دقیق نبوده‌اند. نکته دیگری که درمورد این تحقیقات باید بدانید این است که از روش غربالگری به جای روش‌های تشخیصی استفاده کرده‌اند و بنابراین این تحقیقات ارزشمندند اما از دقت کمتری برخوردارند. همه این تحقیقات البته نشان دادند که این مشکلات از حتی پیش از شیوع کرونا افزایش داشته‌است یا درصد بالایی از کادر درمان مشکوک به داشتن درجات مختلفی از اختلالات روانی هستند.
    
 غربالگری روانی کادر درمان در دوران کرونا چقدر اهمیت دارد؟
باتوجه به این مسائلی که عرض کردم، غربالگری روانی از نظر فرسودگی شغلی و اختلالات روانی و باتوجه به تاثیراتی که روی کارکرد افراد و زندگی شخصی آن‌ها دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است.
   
 پیش از کرونا برنامه جامعی برای بررسی و بهبود سلامت روان کادر درمانی وجود داشته‌است؟
خیر؛ پیش از کرونا وجود نداشت و اکنون هم وجود ندارد. در سطح مدیریتی کشور ما اهمیت زیادی به مبحث سلامت روان داده‌نمی‌شود اما زمانی که یک خودکشی یا درگیری اتفاق می‌افتد به یاد سلامت روان می‌افتیم. متاسفانه اهمیتی به کار اساسی و زیربنایی خاصی که نیازمند برنامه‌ریزی و صرف هزینه باشد نمی‌دهیم.
   
 بالا بودن میزان خشم و پرخاشگری در جامعه ما چقدر ممکن است زمینه ایجاد پرخاشگری در چنین شغل‌های حساسی را فراهم کند؟
بله؛ با درنظر گرفتن همان عوامل مستعدکننده‌ای که در ابتدای مصاحبه گفتم، وقتی که در جامعه تنش بالا باشد و مسائل پیچیده باشد یا ذهن فرد ناآرام باشد، طبیعتا فرد آن‌ها را در محیط کار هم بروز می‌دهد یا با یک الگوی رفتاری از خشم یاد گرفته‌است که با پرخاشگری کار خود را پیش ببرد.
  
 نبود شرایط مساعد کاری و در برخی موارد خشونت علیه کادر درمان چقدر درمانگران را نسبت به مردم و مراجعان بدبین و بی‌حوصله کرده‌است؟
در دوران کرونا فشار کاری روی برخی گروه‌های پزشکی بیشتر شده‌است و فشار و نگرانی بیشتری را تجربه می‌کنند. این موضوع تاثیر منفی روی سلامت روان و به دنبال آن نحوه برخورد آن‌ها دارد. وقتی که کادر درمان در معرض آزار کلامی یا خشونت قرار بگیرند، ارتباط آن‌ها با بیمار هم مختل می‌شود. وقتی که فرد احساس ناامنی کند و باخود فکر کند که من فقط در خط مقدم نظام سلامت قرار گرفتم و فقط از من انتظار می‌رود که جانم را کف دستم بگیرم و با ویروس کرونا بجنگم؛ بدون آن که از من حمایت مالی و معنوی کند. علاوه بر این مورد خشونت هم قرار می‌گیرم که بسیار برای فرد ناامیدکننده است و شبیه تیرخلاصی است که به یک فرد زخمی وارد می‌شود، وضعیت ناگواری را از نظر روانی برای فرد ایجاد می‌کند و رفتار او را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
      

روزنامه صبح ساحل