یک باکتری ناجی انسان

 ورود «پشه آئدس» به هرمزگان اتفاق تازه‌ای نیست اما تجربه کرونا و زلزله باعث نگرانی بیش‌ازپیش مردم شده است. این پشه ناقل ویروس‌های بسیار خطرناکی است که می‌تواند شخص را به بیماری چون زیکا وتب دنگی مبتلا کند. برنامه فعلی مبارزه با این ویروس، سم‌پاشی مناطق شهری است؛ اما یک‌راه مؤثرتر از سم‌پاشی در برابر پشه آئدس که برنامهٔ جهانی نیز این روش را توصیه می‌کند، استفاده از باکتری ولباکیا (Wolbachia) است. وقتی پشه آئدس، حامل باکتری‌های «ولباکیا» باشند، توانایی‌شان برای انتقال ویروس‌هایی همچون دنگی، زیکا، چیکونگونیا و تب زرد کاهش می‌یابد. چگونگی استفاده از این باکتری برای کنترل عوارض پشه آئدس در کتاب «سیاره ویروس‌ها» نوشتهٔ کارل زیمر، روزنامه‌نگار حوزه محیط‌زیست آمده است. ـ «کاوه فیض الهی» مترجم این کتاب، خلاصه‌ای از این نوع مبارزه با پشه آئدس را برایمان بازگو می‌کند.

برنامه جهانی پشه و تکثیر یک باکتری

آئدس که به ببر آسیایی نیز مشهور است، بیشتر در مناطق استوایی جهان به‌ویژه آسیای جنوب شرقی وجود دارد و به‌تازگی شیوع بالای آن در برخی از کشورها گزارش‌شده که با توجه به انتقال آن از طریق جابه‌جایی کالا در سفرهای تجاری و همچنین سفرهای تفریحی، خطر جدی برای سلامت جامعه است. خاستگاه پشهٔ آئدس آفریقا است؛ اما نخستین بار از طریق تجارت برده در قرن‌های پانزدهم تا نوزدهم به خارج از آفریقا انتشار یافتند. در قرن‌های هیجدهم و نوزدهم از طریق دادوستد به آسیا انتشار یافتند و جابه‌جایی نیروهای نظامی در جنگ جهانی دوم نیز به انتشار بیشتر آن‌ها کمک کرد. برخی از این بیماری‌ها همچون تب دنگی (یا تب استخوان‌شکن) در کشور همسایه ایران، پاکستان، شیوع نسبتاً گسترده‌ای یافته و حالا در جنوب ایران نیز مشاهده‌شده‌اند. برنامهٔ جهانی پشه یک طرح بین‌المللی و غیرانتفاعی است و با سرپرستی دانشگاه «موناش» در استرالیا اجرا می‌شود.

طبق هشدارهای سخنگوی علوم پزشکی هرمزگان یکی از مناطقی که این پشه در آنجا زیست می‌کند، بشقاب‌های زیر گلدان و اطراف آن است که آب در آنجا می‌ماند، گیاه بامبو نیز محلی برای رشد این پشه است و نقاطی که آب کولر جمع می‌شود، نیز محل دیگری برای رشد و نمو این پشه خطرناک است. پشه در این محل‌ها می‌تواند تخم‌ریزی و رشد داشته باشد و به همین دلیل باید در منازل سم‌پاشی شود؛ اما یک‌راه کشف‌شده جدید که به نظر می‌رسد از سم‌پاشی بهتر است، استفاده از باکتری ولباکیا (Wolbachia). وقتی این پشه آئدس حامل باکتری‌های ولباکیا باشند، توانایی‌شان برای انتقال ویروس‌هایی همچون دنگی، زیکا، چیکونگونیا و تب زرد کم می‌شود. این باکتری حتی برای کمک به مبارزه علیه آفات نیز استفاده می‌شود.

کرم گلوگاه انار، لارو شب‌پره اکتومیلویس سراتونیا است که از مهم‌ترین آفات انار محسوب می‌گردد. در حال حاضر هرگونه عملیات سم پاشی علیه این آفت فاقد نتیجه بود است. یکی از روش‌های کنترل استفاده از باکتری ولباکیا است.

تکثیر پشه‌های حامل باکتری برای مقابله با بیماری‌ها

به نوشتهٔ کاوه فیض الهی، شمار افرادی که دچار بیماری‌های «پشه‌برد» می‌شوند به‌سرعت رو به افزایش است. سازمان جهانی بهداشت اعلام کرد که هم‌اکنون تب دنگی وخیم‌ترین بیماری ویروسی پشه برد در جهان به شمار می‌آید. سرعت انتشار آن نیز از همه بیشتر است و میزان مبتلایان آن در طول ۵۰ سال گذشته ۳۰ برابر شده است. از سویی «ولباکیا» که به‌نوعی دشمن تب دنگی است، باکتری بسیار فراوانی است که به‌طور طبیعی در ۶۰ درصد از گونه‌های حشرات وجود دارد؛ اما در بدن جانوران بزرگ جثه تر یافت نمی‌شود. این باکتری نه برای انسان خطری دارد و نه برای محیط‌زیست.

باکتری «ولباکیا» درون سلول‌های بدن حشرات زندگی می‌کند و از طریق تخم‌هایی که حشره می‌گذارد از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. پشه آئدس معمولاً حامل این باکتری نیست. اما بسیاری از پشه‌های دیگر به‌طور طبیعی این باکتری رادارند.

به نقل از کتاب سیاره ویروس‌ها، پژوهشگران کشف کرده‌اند که وقتی پشه آئدس حامل «ولباکیا» باشد این باکتری با ویروس‌هایی که عامل بیماری‌های دنگی، زیکا، چیکونگونیا و تب زرد می‌شوند رقابت می‌کند و تولیدمثل ویروس‌ها درون سلول‌های پشه دشوارتر می‌شود.

بنابراین، برنامهٔ جهانی پشه، سرگرم تکثیر پشه‌های ولباکیادار است. سپس در همکاری با جوامع محلی این پشه‌ها را در مناطقی که دچار بیماری‌های پشه برد هستند، رهاسازی می‌کند تا از بار بیماری کاسته شود. به نوشتهٔ کاوه فیض الهی، متخصص بهداشت عمومی و مدیر مرکز خدمات بهداشت عمومی گرمسیری در شهر «کنز» در شمال شرقی استرالیا، «شمال دور کوئینزلند اکنون برای نخستین بار در بیش از ۱۰۰ سال گذشته منطقه‌ای عاری از تب دنگی است.

برخلاف بیشتر تکنیک‌های دیگری که هدفشان پیش‌گیری از بیماری‌های پشه برد است، این روش طبیعی است و بدون نیاز به کمکی از سوی انسان خودش پیش می‌رود؛ نه جمعیت پشه‌ها را سرکوب می‌کند و نه نیازی به دست‌کاری ژنتیکی دارد؛ زیرا درنتیجهٔ آن تغییری در مادهٔ ژنتیکی پشه‌ها داده نمی‌شود. معمولاً در هر ۵۰ متر در سرتاسر ناحیه موردنظر یک‌مشت پشه رها می‌شود. دوره رهاسازی معمولاً بین ۱۲ تا ۲۰ هفته طول می‌کشد. تاکنون بیش از چهار میلیون نفر در ۱۲ کشور از خدمات پشه‌های ولباکیادار بهره‌مند شده‌اند و در این مناطق اثری از شیوع تب دنگی باقی نمانده است.

برگرفته از سیاره ویروس‌ها ترجمه کاوه فیض الهی، ایرنا