روز نواهای ماندگار

21ژوئن، آخرین روز بهار مصادف با 31 خردادماه در ایران، روز جهانی موسیقی (world music day) نامیده می‌شود. در این رویداد بین‌المللی، بسیاری از موسیقی‌دانان سراسر دنیا، اقدام به برگزاری کنسرت رایگان می‌کنند، البته این بار نه در سالن‌های عظیم و باشکوه، بلکه در پارک‌ها، ایستگاه‌های مترو و قطار و حتی موزه‌ها. به همین دلیل خیلی‌ها از واژه “جشن جهانی موسیقی ” به جای روز جهانی موسیقی استفاده می‌کنند.

هدف روز جهانی موسیقی

هدف از نامگذاری روز جهانی موسیقی ترویج صلح و آرامش و اجرای موسیقی با کیفیت برای همه مردم است.

تاریخچه روز موسیقی

اولین بار فردی به نام لرد منوهین  (Lord Yehudi Menuhin)، نوازنده حرفه‌ای و اسطوره‌ای ویولون به شورای بین المللی موسیقی پیشنهاد بزرگداشت موسیقی در روزی جهانی را داد. شورای بین المللی موسیقی International Music Council توسط سازمان یونسکو در سال ۱۹۴۹ میلادی بنیان گذاشته شده است و هدف آن ترویج موسیقی و پذیرش گوناگونی هنر موسیقی در جهان است. یکم اکتبر ۱۹۷۳، لرد منوهین با حمایت شورای بین المللی موسیقی اولین جشن روز جهانی موسیقی را در جهان برپا کرد.

در سال ۱۹۸۲ ژاک لانگ، وزیر وقت فرهنگ فرانسه جشن موسیقی فرانسه را در ۲۱ ژوئن برگزار کرد. این روز که در دنیا با نام فرانسوی آن یعنی (Fete de la Musique) هم شناخته می‌شود امروزه در بیش از ۱۵۰ کشور جهان، برگزار می‌شود. در سال‌های گذشته، ۳۵ میلیون نفر در ۷۰۰ شهر جهان در جشن‌های مردمی این روز شرکت کردند. هدف این جشن‌ها، برقراری صلح و آرامش و همچنین دعوت مردم به موسیقی خوب و باکیفیت گوش دادن است. هرچند احتمالا برگزاری جشن روز جهانی موسیقی ۲۰۲۰ به دلیل بروز بیماری کرونا بسیار متفاوت‌تر از گذشته خواهد بود.

جشن موسیقی چیست؟

لرد منوهین در سال ۱۹۷۳ میلادی، و با حمایت شورای بین‌المللی موسیقی، اولین روز جهانی موسیقی را در تاریخ یک اکتبر ترتیب داد، این روز، با پانزدهمین مجمع سالانه شورای بین‌المللی موسیقی در شهر لوزان در سوئیس همزمان بود که اهمیت بیشتری به آن می‌بخشید. یکم اکتبر ۱۹۷۳، لرد منوهین با حمایت شورای بین‌المللی موسیقی اولین جشن روز جهانی موسیقی را در جهان برپا کرد. در سال ۱۹۸۲ ژاک لانگ وزیر وقت فرهنگ فرانسه جشن موسیقی فرانسه را در ۲۱ ژوئن برگزار کرد. این روز که در دنیا با نام فرانسوی آن یعنی (Fete de la Musique) هم شناخته می‌شود، هر سال در تاریخ ۲۱ ژوئن همزمان با اولین روز فصل تابستان برگزار می‌شود. در سال‌های گذشته، ۳۵ میلیون نفر در ۷۰۰ شهر جهان در جشن‌های مردمی این روز شرکت کردند. هدف این جشن‌ها، برقراری صلح و آرامش و همچنین دعوت مردم به موسیقی خوب و باکیفیت گوش دادن است. برگزاری جشن روز جهانی موسیقی ۲۰۲۰ به دلیل شیوع بیماری کرونا بسیار متفاوت‌تر از گذشته است.

روز ملی موسیقی

در حال حاضر، در تقویم ملی ایران، جای روزی به نام روز ملی موسیقی خالی است. این در حالی است که اگر به تاریخچه موسیقی در ایران نگاه کنیم، می‌بینیم که حتی در ایران باستان نیز این هنر جایگاه ویژه‌ای داشته است. تمامی اقوام ایران زمین، موسیقی منحصر به فرد خود را دارند و فرهنگ موسیقایی ایران زمین، بسیار پربار و مایه افتخار است. از سویی دیگر تقریبا برای تمامی هنرهای دیگر، یک روز ملی وجود دارد ولی همچنان موسیقی در میان تقویم رسمی، جایگاهی پیدا نکرده است. بسیاری از هنرمندان موسیقی در ایران اعتقاد دارند که باید روز ملی به نام روز موسیقی داشته باشیم. این هنرمندان اعتقاد دارند که نباید یک روز خارجی جشن گرفته شود و بهتر است خودمان یک روز برای این موضوع در نظر بگیریم. حتی چندبار مطرح شده بود که روز تولد کلنل علینقی وزیری یا میرزا عبدالله فراهانی یا یکی دیگر از بزرگان موسیقی دستگاهی ایران به عنوان روز ملی موسیقی ثبت شود. روز تولد ابونصر محمد ابن فارابی (نهم مهرماه) نیز برای برخی اهالی موسیقی در ایران به عنوان روز ملی موسیقی شناخته می‌شود. هرچند خیلی از متخصصان و کارشناسان اعتقاد دارند که برگزاری جشن جهانی موسیقی در کشور ایران می‌تواند سبب شناساندن ظرفیت‌های پنهان فرهنگ غنی فولکلور در جهان شود. در هر صورت هم‌اکنون یک تیر روز جهانی موسیقی در ایران می‌آید و می‌رود اما خیلی‌ها حتی نام آن را نیز بر زبان نمی‌آورند. در تاریخ ۱۷ مهر ۱۳۹۹، با فوت محمدرضا شجریان، مبدع چند ساز موسیقی و همچنین خواننده و موسیقیدان بزرگ ایرانی، بسیاری از مردم و آهنگسازان ایرانی خواستار نامگذاری روز ملی موسیقی مصادف با تاریخ تولد وی را پیشنهاد کردند، اما تا کنون خبری رسمی در خصوص این نامگذاری انجام نشده است. 

موسیقی هرمزگان را می‌توان از متنوع‌ترین موسیقی‌های ایران نامید. چرا که تجمیع فرهنگ‌های متعدد در یک خطه باعث ایجاد سبک‌های موسیقی متنوعی نیز شده که با تاریخ این خطه ارتباط تنگاتنگی دارد. موسیقی سنتی هرمزگان نیز از قدیمی ترین‌ها در موسیقی ایرانی شناخته می‌شود. موسیقی جنوب کشور بسیار به یکدیگر شباهت دارند و تاریخچه آن‌ها به هم گره خورده است. موسیقی هرمزگان نیز با موسیقی بوشهر از بسیاری جهات شبیه به یکدیگر هستند. موسیقی هرمزگان را شاید به نوعی بتوان به دو دسته کلی تقسیم کرده و از این منظر بررسی کرد:

1.سبک‌های موسیقی برگرفته از شرق هندوستان

موسیقی لوطی بر گرفته از شرق هندوستان مخصوصا استان گجرات و راجستان است که با ساز و دهل ( و بعدتر به همراه چنگ) نواخته می‌شده است. ساز که سرنا یا کرنا یا شهنای است و در کنار دهل که یک ساز کوبه‌ای دو طرفه است که با دو چوب یکی به نام ترکه و یکی به نام چوگان نواخته می‌شود.
گرچه ساز و دهل در نواحی دیگر ایران نیز وجود دارد اما نحوه نواختن ساز و دهل هرمزگان علی‌الخصوص ترکیب آن با چنگ (یا همان قیچک) و نحوه رقصیدن با آن از شرق هندوستان تاثیر گرفته و شبیه سایر نقاط ایران نیست.

موسیقی لوطی که موسیقی کولی‌وار است (بوده است) نوعی موسیقی شاد و خیابانی بوده که نوازندگان از آن طریق ارتزاق می‌کرده‌اند و البته در مراسم شادی و عروسی و نوعی از آن در عزاداری نواخته می‌شده است.

  2.سبک‌های موسیقی برگرفته از آفریقا علی الخصوص زنگبار و کشورهای عربی

رچه ساز و دهل هرمزگانی منحصر به فرد و بسیار قدیمی است اما آنچه که موسیقی هرمزگان را از سایر سبک‌های موسیقی ایران متمایز می‌کند سبک‌های موسیقی بر گرفته از آفریقا و کشورهای عربی است. این سبک‌های موسیقی هرمزگانی در واقع سبک بلوز و جاز آفریقایی قدیمی هستند. سبک بلوز توسط سیاهان مهاجر به کشورهای مختلفی از جمله جنوب ایران و هرمزگان آمد. بلوز شامل سوال و جواب‌هایی می‌شود که برده‌ها هنگام کار در مزارع و… می‌کردند و همان سوال و جوابی که ماهیگیران جنوب بر روی لنج‌ها انجـام می‌دادند و می‌دهند؛ بـه این صورت که یـک نـفـر ابیاتی را به شکل سوالی می‌خواند و دیگران به آن ابیات آهنگین پاسخ می‌دهند. ریتم این آهنگ‌ها و سوال و جواب‌ها با ریتم کاری که انجام می‌گرفت هماهنگ بود. همان‌طور که در موسیقی بندرعباس و با تورهای ماهیگیری هنگام صید شاهد آن هستیم. این آهنگ‌ها برای رفع خستگی کارگران و برده‌ها ، افزایش توان کاری و در بسیاری اوقات برای اعتراض به ظلم و تبعیض علیه آن‌ها خوانده می‌شد. اما در موسیقی هرمزگان بیشتر از جنبه اعتراضی، شاهد آهنگ‌هایی در خصوص آرزوها و شکرگزاری هستیم. این نوع موسیقی بلوز در دنیا نایاب شده و شاید بتوان گفت تنها در هرمزگان می‌توان آن را مشاهده کرد. جاز آفریقایی نیز که با طبل و پایکوبی همراه بود و بعدها سازهای دیگری به آن اضافه شد که به پیچیدگی آن اضافه کرد. این سبک نیز با ورود بردگان زنگباری به هرمزگان آمد و موسیقی «زار» و «لیوا» را به وجود آورد. می‌توان گفت که این نوع جاز ابتدایی نیز به جز در هرمزگان در سایر کشورها از بین رفته است. علاوه بر آن نوعی موسیقی با نوع موسیقی مطربی و جزیرتی نیز برگرفته از کشورهای عربی به خصوص بحرین در این منطقه رایج است که ساز اصلی آن عود است.

سبک های مشهور موسیقی هرمزگان

موسیقی هرمزگان از سبک‌ها و شکل‌های مختلفی تشکیل شده است و به جرات می‌توان گفت که هیچ موسیقی سنتی و محلی در ایران از این تنوع برخوردار نیست.

۱. موسیقی زار

موسیقی زار نیز که زیر مجموعه موسیقی آفریقایی هرمزگان است، نوعی موسیقی است که در یک مراسم سنتی به همین نام نواخته و خوانده می‌شود، که فقط سازهای کوبه‌ای در آن به کار می‌رود. بدین گونه که توسط دهل‌های مختلف و برخورد چوب‌ها با یکدیگر و دسـت زدن آهنگ‌های مختلفی اجرا می‌کنند و در گذشته نوعی ماده گیاهی تدخین می‌کرده‌اند؛ در ایــن حالت معمــولا افــراد تــحـت تاثیـر این مـوسیقی و مـاده گیاهی از خــود بـیخـود مـی‌شده است. هرکس با آهنگ خاصی از خود بیخود می‌شود و با هـر آهنگی نمی‌توان شخص را به این حالت در آورد. در واقع این مراسم و موسیقی جنبه درمانی دارد؛ چرا که به باور محلی‌ها، ارواح و جن‌ها به شکل بادهایی از روی دریا وزیده می‌شوند و افراد را تسخیر می‌کنند و این مراسم برای خروج این بادها است. هر باد نام خود را دارد و برای آن آواز مخصوصی خوانده می‌شود که قسمتی از این آوازها معمولا با کلامات نامفهومی همراه است. از معروف‌ترین بادها می‌توان به «باد شیخ شنگر» اشاره کرد. مشابه به این مراسم نیز تـوسط قـبیله‌های آفریقایی مهاجر در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به قبل انجام می‌شده که همراه با قربانی کردن حیوانات توسط فرد بیمار همراه بوده است. نوع دیگری از موسیقی درمانی هم در جنوب ایتالیا انجام می‌شود که به قول خودشان، شیطان را از بدن اشخاص مورد نظر بیرون می‌آورند. این نوع مـوسیقی درمانی کمی لطیف‌تر از مراسم زار است.

۲. موسیقی لیوا

یکی دیگر از سبک‌های موسیقی هرمرگان ، لیوا است. لیوا را می‌توان نوعی موسیقی «نگوما» نامید که نوعی موسیقی زنگباری است و به دو شکل اجرا می‌شود: یکی با دهل که توسط مردها اجرا می‌شود (لیوا) و نوعی بدون دهل و توسط زن‌ها (نگوما). لیوا ابتدا نام نوعی دهل بوده که به عقیده برخی نامش از روستای لیوا در عمان گرفته شده است. به مرور زمان و به دلیل این‌که در این نوع موسیقی ساز اصلی لیوا بوده است نام خود موسیقی نیز به لیوا تغییر نام داده است. لیوا که نوعی موسیقی شاد همراه با رقص است و در مجلس‌های شادی نواخته می‌شود که کمتر از سازهای بادی و بیشتر از انواع دهل‌ها استفاده می‌شود. در ابتدا اشعاری که در این سبک خوانده می‌شده است به زبان آفریقایی بود که بعدها این اشعار با کلام بومی بندری نیز در آمیخته شد (تلفیقی از دو زبان) که زیبایی غیر قابل وصفی را به وجود آورد. به جز زبان خواندن اشعار که تلفیقی از بندری و آفریقایی است، این سبک تغییری نکرده است و طی ده‌ها سال بافت موسیقیایی خود را حفظ کرده که نمونه خوبی از موسیقی مهاجر آفریقا است. نام دهل‌هایی که در لیوا استفاده می‌شود عبارت است از: پیپه، جفه، پونکه، تویری. پیپه نوعی دهل کوچک دو طرفه است که فقط یک سمت آن با چوب نواخته می‌شود و طرف دیگر آن با دست نواخته می‌شود.

۳.  نی مه خوانی

نی‌مه خوانی یکی از سبک های مشهور موسیقی هرمزگان است. نی مه خوانی همان آوازخوانی هنگام کار است که در واقع بلوز ابتدایی است. البته در منابع مدون نی‌مه خوانی ، آوازخوانی روی لنج و هنگام ماهیگیری و آن‌هم در استان بوشهر تعریف شده است. اما همان‌طور که گفتیم ریشه این آوازخوانی از بردگان آفریقایی است که برای رفع خستگی در کار آوازهایی در غالب سوال و جواب می‌خواندند و از این طریق این آواز به هرمزگان و جنوب ایران راه یافت.

۴. موسیقی سبالو

یک نوع مراسم آواز خوانی است که در آن افراد به شکل دایره دور یکدیگر جمع می‌شوند و شانه‌های خود را تکان می‌دهند. در گذشته بیشتر ریتم آوازها با دست زدن افراد و نهایتا دهل شکل می‌گرفته است اما در حال حاضر این مراسم بیشتر در بوشهر و در عزاداری و همراه با سنج و دمام و دهل اجرا می‌شود.

سازهای موسیقی هرمزگان

از سازهای منحصر به فرد در موسیقی هرمزگان که متاسفانه در مورد بسیاری از آن‌ها اطلاعات مفیدی تدوین و منتشر نشده است می‌توان به قلم جفتی (کلم)، جَوَره، گپ دُهل (یا مارساز که بیشتر با سورنا و در ساز و دهل خیابانی استفاده می‌شده است.)، تمپک (تمبک)، دهل، کِسِر، پیپه ،سَمّا، تویری و پونکه اشاره کرد.

منابع: ایمنا/ مجله ویتال/آوازک