فعالیت‌های اقتصادی کمپانی هلندی تا خروج آن‌ها از بندرعباس

نیما صفا، نویسنده و پژوهشگر تاریخ

  

در بخشی از مقاله‌ی «نظری بر عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس» به ارائه توضیحاتی در مورد کمپانی هلندی در بندرعباس پرداخته‌ام. در ادامه با جزئیات بیشتری از این کمپانی آشنا می‌شوید.

شهر بندرعباس در اوان قرن هفدهم، دیگر نه به‌عنوان شعبه‌ای از نمایندگی اصفهان، بلکه به‌عنوان مرکز اصلی این کمپانی فعالیت می‌نمود. دادوستد تجاری و صادرات و واردات کالا بوده، به‌طوری‌که دادوستد اصلی این کمپانی در ابتدای حضورش در ایران شامل صادرات ابریشم بسیار مرغوب ایران بود و کالاهایی همچون فلفل، زعفران، گلپر و سایر ادویه را در ایران به فروش می‌رساند (ویلسون، سر آرنولد، همان، ص 130). اما بعدها با افزایش بهای ابریشم و برآمدن رقبایی برای آن، این کمپانی کالاهایی همچون قالی‌های پشمی، قالیچه‌های زربفت، مخمل، پشم بز، عنبر، انقوزه، مسکوکات عباسی ایرانی، طلا و نقره، شراب قرمز و سفید شیراز، پسته، بادام، روناس، انواع مختلف نیل و غیره را از طریق بندرعباس به سایر مناطق دنیا صادر می‌نمود و کالاهایی همچون پارچه‌های مختلف، حریر، عاج، عسلبند، روی، انواع عطر، فلفل، هل، شکر و چاشنی‌های دیگر را وارد و به شهرهای مختلف ایران ارسال می‌داشت (لاکهارت، لارنس، همان، ص 337). 

 در سالهای 1722 تا 1729 . م /  1142 تا  1101 . ش، حکومت صفوی با حمله‌ی افغان‌ها رو به اضمحلال رفت و آن‌ها بخش‌هایی از ایران را به تصرف خود درآوردند و بارها بندرعباس را مورد هجوم خود قرار دادند (لوریمر، ج.ج، همان، ص 110) و از سوی دیگر این ضعف حکومت مرکزی صفوی و خلاء قدرتی که موجب از میان رفتن امنیت در سواحل خلیح فارس شد، موجب بروز تجاوزات قبایل مختلف عرب جنوب خلیج فارس به جزایر ایران و تصرف برخی از آن‌ها همچون بحرین و ناامن شدن تجارت دریایی که از سال‌ها قبل از سقوط دولت صفوی آغاز شده بود، گردید (وثوقی، محمد باقر، همان، ص 296؛ لاکهارت، لارنس، همان، ص 133).

این پیشامدها موجب شد اوضاع سیاسی و اجتماعی بندرعباس از هم پاشیده شود (وثوقی، محمدباقر، همان، ص 297)؛ همه‌ی این عوامل سبب آن‌را فراهم آورد که کمپانی هند شرقی هلند از سال 1753.م / 1131.ش، در جزیره‌ی خارک مستقر و قلعه و تاسیسات دیگری در آن احداث نمایند (لوریمر،ج.ج، همان، ص 128)؛ کمپانی هلندی در اواخر سال 1758.م /1137.ش، بیشتر کالاها و دارایی‌های خود در بندرعباس را به‌وسیله‌ی یک کشتی به جزیره‌ی خارک منتقل نمود و نهایتا پس از حدود 136 سال فعالیت در بندرعباس، در روز شنبه سوم فوریه سال 1759.م، برابر با 14 بهمن‌ماه سال 1137.ش، همه کارمندان هلندی نیز به آن جزیره عزیمت نموده و عمارت نمایندگی را به‌دست مترجم خود سپردند (همان، ص 130). در اواخر همان سال میلادی، و در پی هجوم طایفه قواسم به بندرعباس، جعفر خان، حاکم شهر بندرعباس و برادر نصیر خان لاری، دستور تسخیر تجارتخانه‌ی سابق هلند را به جهت اینکه آن عمارت که به‌لحاظ سوق‌الجیشی حائز اهمیت بود به تصرف مهاجمین در نیاید، صادر نمود (فلور، ویلم، اختلاف تجاری ایران و هلند، همان، ص 201 و 202) و در پایان فوریه سال 1763 .م/ اسفندماه 1141.ش، زمانی که انگلیسیان قصد خروج از بندرعباس را داشتند و به‌لحاظ اینکه با حاکم وقت بندرعباس اختلافاتی پیدا کرده بودند، لذا براساس گزارشات بایگانی کمپانی هند شرقی هلند، آنان برای تنبیه جعفرخان اقدام به غارت برخی کالاهای ایرانیان که در ساختمان تجارتخانه سابق هلند انبار بود، نموده و همه‌ی درب‌ها و پنجره‌های عمارت را شکستند و تاسیسات نظامی آن‌را نابود ساختند (همان، 204؛ فلور، ویلم، هلندیان در جزیره خارک، ترجمه ابوالقاسم سری، ص 204). البته گزارشات دیگری در منابع تاریخی ذکر آمده که تا حدودی مطلب فوق را به‌لحاظ تاریخ وقوع با تردید مواجه می‌سازد و آن اخباری‌ست مبنی بر اینکه در اکتبر سال 1759.م / مهرماه 1138.ش، ناوگان فرانسوی در اقدامی ناگهانی به نمایندگی کمپانی هند شرقی انگلیس حمله و آن‌را تخریب نمود، به همین دلیل با توجه به اینکه هلندی‌ها در این زمان «عمارت کلاه فرنگی» را تخلیه نموده بودند، انگلیسی‌ها به‌صورت موقت تا آوریل 1761.م / فروردین‌ماه 1140.ش، در آن مستقر شدند (لوریمر، ج.ج، همان، ص 114 و 117) و پس از خروج آن‌ها و انتقال بخش اصلی کمپانی هند شرقی انگلیس به بندر بوشهر، «عمارت کلاه فرنگی» به عنوان مقر اداری نماینده‌ی حاکم شهر، در اختیار ایرانیان بود (همان، 109). 

روزنامه صبح ساحل