صبح ساحل، اجتماعی _ امروزه ازدحام جمعیت زندانها مشکلی جدی در کلیه جوامع ایجاد کرده به گونه ای که به انحاء مختلف دستاوردهای تادیبی ، اصلاحی و تربیتی را مخدوش کرده در بسیاری از کشورهای جهان جمعیت بالای زندانی وازدحام ناشی از آن جز تحمیل هزینه های گزاف ، اختلال در نظم عمومی زندان، درگیری ،شورش ، اعتصاب و ..... ثمره ای نداشته و متولیان امررا بر آن داشته که به اقداماتی دست بزنند تا جمعیت زندانها کاهش یابد . برابر اعلام مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی بیش از 1200 عنوان مجرمانه و 400 مورد جرم با مجازات زندان در قوانین جزایی کشور وجود دارد و این همه خصوصا در طول سالهای انقلاب نتنها کمتر نشده ، بلکه مجازات حبس به عنوان کیفر اصلی بگونه ای جدی افزایش یافته   است .                             

بی توجهی به اصل فردی کردن مجازاتها :

تعیین مجازات زندان در قالب این ذهنیت که در مقابل هر شکلی از رفتار مجرمانه ، آنهم به شکل سلیقه ای نه بر اساس منطق علمی و نه حتی بر اساس اوصاف شخصیتی افراد و آحاد جامعه ، از یکسو موجب تورم جمعیت کیفری زندانها و معرفی چهره ای زشت از نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در جهان می نماید و از سوی دیگر موجب بی سرپناهی و سرگردانی خانواده زندانیان و تحت الشعاع قرار دادن آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی مجازات  شده است.                        

پیامد و نتایج حبس بر روی شخصیت محکومین ، خانواده زندان، دولت و اجتماع:                                                

-1  مخالفان حبس اعتقاد دارند که زندان میزان گرایش مجدد به جرم را کاهش نمی دهد و در پاره ای از نقاط تا حدود 50 درصد زندانیان طی سالهای بعد به زندان برگشت نمود ه اند .                          

-2  زندان هویت محکوم را مسخ کرده و از بین میبرد و در جرایم شدید تر با حبسهای بالا  زندانی نتنها اصلاح نگردیده بلکه بدلیل از دست دادن شغل یا موقعیت شغلی ،انزوا و طرد اجتماعی ، ترک خانواده  تبدیل به فردی عقده ای و سرکش شده و اکثر آنها پس از آزادی بسوی جرایم شدید تر می روند .                                 

 -3 حبس فرد موجب تحمیل اثرات سوء و مخرب بر همسر ، فرزندان وی می شود و بمنظور تامین هزینه های اقتصادی خانواده ، همسر زندانی و فرزندانش مجبور به تحمل کار در بازار میگردند و این امر موجب بروز مشکلات عدیده و حتی تن دادن به کار با درآمد های اندک و سوء استفاده بعضی بنگاه ها و کارفرمایان از آنان شده و  متاسفانه زمینه افساد و انحراف همسر و فرزندان و کاهش امنیت اجتماعی و خانوادگی، کاهش و ترک تحصیل فرزندان ،فقدان نظارت اخلاقی بر خانواده ، طرد خانواده از سوی سایر بستگان و آشنایان ونهایتا متلاشی شدن بنیان خانواده  را خصوصا در محکومین با حبس های طویل المدت می گردد .                                               

-4 همه ساله اعتبارات گزافی صرف هزینه های  احداث ، بهسازی، تغذیه، بهداشت ودارو و درمان ، متادون تراپی ، هزینه های آب و برق وگاز وتلفن و سوخت ، پرسنلی ، مربی ، تربیت بدنی ، اصلاح و تربیت و ..... زندان ها می گردد و از این حیث بودجه سنگینی به دولت تحمیل می شود .  و اگر متولیان امور جزایی و کیفری در معرفی متهمان و محکومان از سایر ابزار و تاسیسات جایگزین حبس استفاده نمایند آنوقت می توان در هزینه های مذکور بشکل چشمگیری صرفه جویی و اعتبارات مذکور را صرف سایر امور مهم زیر بنایی دولت  وجامعه نمود . و از هدر دادن سرمایه عظیم کشور جلوگیری نمود.                     

-5زندان موجب تخریب جسم و روان و فرسودگی زودرس فرد می گردد .

-6 مجازات حبس با اصل شخصی بودن مجازات منافات دارد زیرا همزمان با زندانی کردن فرد ، خانواده او نیز مجازات میگردد .

-7 از آنجا که با زندانی شدن فرد قبح زندان از بین رفته و ارزشهای شخصیتی  فرد زندانی مسخ  وموجب کاهش حس اعتماد به نفس و توانائیهای فردی و قطع ارتباط با جامعه می شود لذا خصوصا در جرایم عمدی بررسیها نشان داده بدلیل طرد فرد از سوی جامعه  مجددا فرد زندانی پس از آزادی به سراغ گرایش به جرم رفته و به هیچ وجه زندان نقشی در جهت تنبه و اصلاح و تربیت او موثر نبوده و باید اندیشمندان و علماء قوای تقنینی ، قضایی و اجرایی دراین خصوص چاره اندیشی جدی بعمل آورند .

مفهوم کاهش زندان یا زندان زدایی : کاهش استفاده از زندان یا زندان زدایی فرایندی است که می کوشد در عرصه سیاست جنایی ، قضایی و اجرایی  ضمن پیش بینی و ارایه متد ها و روشها و راهکارهای مناسب جایگزین حبس ، با تاسی از آخرین تجارب مکتسبه ، از ورود بی رویه و گسترده بزهکاران جرایم خفیف و کم اهمیت و خصوصا  جرایم غیر عمد همچون بدهکاران مالی ، اشخا ص ناتوان ازتودیع وثیقه یا معرفی کفیل به زندان ها جلوگیری نموده وبا ارایه راهکارهای پیشگیرانه وطراحی سیاستهای مراقبت بعد از خروج،از وقوع وتکرار جرم ممانعت کرده و در عوض،با ارایه فرصتی مقتضی وشایسته به چنین اشخاصی زمینه های جبران وترمیم خسارات ناشی از جرم ،تادیه دیون و عنداللزوم اصلا ح وبازپروری مرتکبین ایندسته از جرایم را باهدف تقلیل اثرات مخرب زندان فراهم نماید. امروزه بیشتر مردم به آثار اصلاحی و تربیتی زندان به چشم شک و شبه می نگرند و معتقدند عملا زندان هیچ نقشی در تغییر بینش مجرمانه محکومان بعهده ندارد . شاید هم دلیل آن ارتکاب مجدد به جرم توسط عده زیادی از محکومان پس از آزادی از زندان و برگشت مجدد آنها به زندان میباشد . بنابر این کاربرد تدابیر لازم بمنظور جایگزین حبس و مجازاتهای دیگر به غیر از حبس در هر جامعه، مستلزم محیط اجتماعی مناسب بوده و آگاه کردن افکار عمومی و عملکرد جایگزینها شرط ضروری مقبولیت آنها نزد افکار عمومی جامعه است  . از سوی دیگر موفقیت دستگاه  حاکمیت در هر جامعه جهت اجرای جایگزینهای حبس ، عوامل مهمی چون : فرهنگ سازی و بومی سازی منطبق بر موقعیت جغرافیایی و شرایط اجتماعی، بوم و اقلیم ، فرهنگ و نژاد ، اقتصاد و سیاست آن جامعه است به گونه ای که مورد قبول مردم باشد و از آنهاپشتیبانی کنند. از نگاه دیگر باید همواره توجه به جرایم مهم ، خشن ، موهن ، سازمان یافته وجرایمی که ارتکاب بدانها احساسات توده زیادی از آحاد جامعه را تهییج می کند، باید استثناء باشند و از سازوکارهای لازم مثل حبس، شدت عمل اردوگاههای کار اجباری ، تبعید ، انتقال، اعدام و.. جهت عبرت آموزی و تنبه وایمن سازی جوامع همت گما شت .

راهکارهای عملیاتی کاهش جمعیت کیفری زندانها:

-1 فراهم آورن بستر لازم جهت اصلاح قوانین و بازنگری در تعاریف جرم و اعمال مجرمانه توسط قوای مقننه و قضائیه به  گونه ای که دامنه جرایم منتهی به زندان بسیار محدود شود .

-2 اتخاذ راهکارها و بکارگیری ابزارها و  روشهای آموزشی نوین از ابتدایی ترین نهادهای تربیتی افراد اجتماع همچون خانواده ، مدرسه، دانشگاه ، خوابگاه های شبانه روزی ، ادارات ، کارخانجا ت و هر موسسه و مکانی که گروهی از افراد جامعه در آنجا اشتغال یا اسکان دارند تا بدین وسیله ضمن اطلاع رسانی مسایل  حقوقی و مواد مخدر و عوارض ناشی از آن و اعتیاد و ... در بین کلیه آحاد جامعه پیشگیری لازم از گرایش بسوی اعمال مجرمانه افراد جلوگیری گردد .

 -3 استفاده مستمر از رسانه ها و صدا و سیما  ، جراید کثیر الانتشار، و اختصاص قسمتی از متون کتب درسی ، پایان نامه های دانشگاهی و انشاء مدارس  به موضوع آشنایی به مواد مخدر و عوارض خانمانسوز و کشنده آن تا جایی که بمرور این موضوع در اذهان همه اقشار جامعه نهادینه شود .

-4  تدوین قوانینی درجهت استفاده از مجازات های جایگزین حبس مانند شلاق، جریمه،محرومیت ازحقوق اجتماعی و سایر روشهای مناسب. این روشهاباید بگونه ای مورد استفاده قرار گیرند که جامعه احساس نکند در اعمال مجازات بین افراد تفاوت وجود دارد. تاکید براستفاده بیشتر از مجازاتهای تتمیمی مذکوردر ماده 19 قانون مجازات اسلامی .این مجازاتها شامل تبعید افراد شرور و مزاحم به برخی نواحی و مناطق دیگر .

-5 استفاده از کلینیکهای مثلثی ، مشاوره و روان درمانی با بهره گیری از متخصیصین علومروانشناسی و مددکاری ورفتاری جهت  اصلاح  و تربیت  بازسازی  شخصیت و افعال مجرمانه مددجویان. نتیجه گیری: هدف از اجرای برنامه های زندان زدایی صرفا کاهش آمار و جمعیت کیفری و تخلیه زندانها نیست ، بلکه برقراری نظم و ایجاد امنیت روانی افراد و جامعه ، کاهش میزان گرایش به جرم و اعمال و اقدامات مجرمانه و اصلاح و بهسازی رفتار های فردی و اجتماعی وجلوگیری از هزینه های گزاف و سرسام آور دولت جهت نگهداری خیل عظیمی از افراد محکوم جامعه در زندانها ، حقوق و دستمزد کارکنان ندامتگاهها، ساخت و مرمت و نگهداری زندانها، هزینه های سربار و... است ، که می توان اینگونه اعتبارات را در جهت سازندگی جامعه و بالندگی افراد آن نمود . در خاتمه ذکر این نکته قابل توجه است که تمامی اقدامات کاهش زندانیان در بند نه فقط جهت خالی کردن زندان است ، بلکه جلوگیری از ورود بی رویه و رو به گسترش آمار زندانیان  و کاهش و حذف اعمال مجرمانه افراد جامعه است . زندانبانی نوین باید بدنبال سیاستهای اصلاحی و تربیتی، بازپروری ، تغییر بینش مجرمانه ، ارتقاء و توانمندی زندانیان و ایجاد بستر جامعه پذیری و اجتناب از گرایش بسوی اقدامات انتقام جویی و پیشبرد و ارتقاء امنیت اجتماعی و طراحی و اجرای  سیاست های نوین بازپروری باشد .

        *کارشناس ارشد حقوق عمومی(جانشین مدیرکل زندانهای هرمزگان)