چطور کتاب‌خواندن را به‌اندازه فیلم دیدن برای مردم جذاب کنیم؟

به گفته یک کارشناس حوزه کتاب، در دوره معاصر، فیلم به درجات گسترده‌تر از کتاب مورداستفاده قرار گرفته و مصرف تصویری مردم بیشتر از مصرف متنی‌شان بوده، اما تأثیر کتاب عمیق‌تر است و بر لایه‌های درونی‌تری اثر می‌گذارد؛ لذا لازم است تا ما با راهکارهایی کتاب را به اندازه فیلم برای مردم جذاب کنیم.

 کتاب و کتاب‌خوانی از جمله مهم‌ترین دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در حوزه فرهنگ است. ایشان تأکید بسیار زیادی بر انس با کتاب در میان همه اقشار بخصوص جوانان داشته و دارند. ایشان در بازدید از سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران فرمودند: «اعتقادم بر این است که ما محتاج کتاب هستیم؛ همه آحاد در بخش‌های مختلف، طبقات مختلف سنّی و علمی، احتیاج دارند به اینکه کتاب بخوانند و به معنای واقعی کلمه، هیچ‌چیزی جای کتاب را نمی‌گیرد.   امروز یک مقداری شاغل‌های دیگر، مثل فضای مجازی، مثل این‌جور چیزها، جای کتاب‌خوانی را گرفته؛ این حرکتِ صحیحی نیست. نه اینکه به فضای مجازی مراجعه نکنند یا روزنامه نخوانند؛ چرا، لکن اینها جای کتاب را نباید بگیرد. کتاب بایستی یک جای خاصّی، هم در سبد معیشت مردم و خرید مردم، هم در مجموعه وقت‌گذاری‌های آنها داشته باشد؛ هر روز یک مقداری کتاب باید بخوانند.»

چرایی تأکید به خواندن کتاب و راه‌های ترویج آن موضوعی است که درباره آن با دکتر فرزانه فخریان، نویسنده، پژوهشگر و کارشناس حوزه کودک و نوجوان به گفت‌وگو پرداختیم.

  

مطالعه‌ای بر روی کودکان خردسال بین سنین سه تا پنج سال نشان داد که بچه‌ها هنگامی که والدینشان از روی کتاب الکترونیکی برای آنها می‌خوانند در مقایسه با کتاب چاپی، درک کمتری از داستان داشتند. محققان بر این باورند که این امر به این دلیل است که حواس کودکان توسط دستگاه الکترونیکی پرت می‌شود و تمرکز بر روی خود داستان دشوارتر است. فخریان نیز یکی از دلایل تأکید بر خواندن را تمرکز عنوان کرد و گفت: «اگرچه با توسعه فناوری و امکانات مجازی شاهد این هستیم که مفهوم کتاب در حال توسیع و تکمیل است؛ اما موضوع ماهیت کتاب و رفتاری که در استفاده از کتاب در قالب‌های مختلف داریم را باید از موضوع مطالعه جدا کنیم. البته که هرکدام خصوصیات متفاوتی دارند و از خواننده رفتار متفاوتی می‌طلبند. مثلاً رفتار ورق‌زدن کاغذی با مجازی تفاوت دارد، اما اصل پی‌گرفتن یک متن منسجم با خواندن، در هر دو فضا یکی است.»

او ادامه داد: «باید موضوع خواندن را از اشکال دیگر استفاده از متن یک کتاب مانند شنیدن آن جدا در نظر بگیریم. فرایند خواندن تمرکز منحصربه‌فردی دارد که هنگام شنیدن الزامی نیست، پس یکی از دلایل تأکید بر «خواندن» همین تمرکز و معطوف‌شدن است. مهم‌ترین اثر اجتماعی و شخصی مطالعه این است که تمام حواس دریافتی‌مان را فقط در اختیار خواندن می‌گذاریم.»

  

بچه‌ها در سنین کودکی به‌خصوص چهار سالگی کتاب‌خوان هستند تا جاییکه حتی اگر برایشان کتاب بخوانیم خوابشان می‌برد؛ اما در سنین نوجوانی کم‌کم علاقه‌شان کمتر می‌شود و ثمره این آفت در بزرگسالی دیده می‌شود چراکه سرانه مطالعه را کمتر می‌کند. فخریان دلیل گرایش کودکان به کتابخوانی را توانایی تمرکز عنوان کرد و اظهار داشت: «تفاوت مطالعه در سنین مختلف به طور معمول ارتباطی به علاقه ندارد، بلکه مرتبط با توانایی تمرکز شخص است. خردسالان به نسبت کودکان راحت‌تر به متن تمرکز می‌کنند و همین‌طور کودکان به نسبت نوجوانان، چراکه مسائل کمتری ذهنشان را مشغول کرده است و پردازش دقیق‌تری نسبت به متن برایشان ممکن است.»او برای تغییر و هدایت این شرایط دو محور مهم را بیان کرد: «اول اینکه کتاب خوب و مناسب در اختیار هر گروه سنی قرار داشته باشد، در این صورت لذت خواندن باعث علاقه به مطالعه کتاب به‌عنوان یک فعالیت همیشگی می‌شود.»مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور کودک و نوجوان محور دوم برای ترغیب کودکان و نوجوانان به خواندن کتاب را تبدیل کتاب‌خواندن به ارزش عمومی عنوان کرد و گفت: «ما باید خواندن کتاب را برای کودکان و نوجوانان به یک ارزش عمومی تبدیل کنیم. چطور؟ با حرف‌زدن درباره خود مطالعه کتاب. یعنی وقتی می‌خواهیم از مشغولیت‌ها و عادت‌هایمان بگوییم هم خواندن کتاب جزو آن باشد و هم با افتخار و دقت به آن اشاره کنیم و درباره‌اش با هم حرف بزنیم.»این نویسنده با اشاره به نقش خانواده و سیستم آموزشی در ترویج فرهنگ کتابخوانی در بین کودکان و نوجوانان افزود: «در این محور خانواده‌ها، مربیان و همه بزرگ‌ترها الگوساز هستند و جایی می‌شود انتظار داشت مطالعه ارزش شده باشد که این افراد هم خودشان اهل مطالعه باشند وهم به مطالعه بچه‌ها اهمیت عملی بدهند.»

  

 ازآنجاکه میزان کتاب و کتاب‌خوانی با توسعه و پیشرفت کشورها رابطه مستقیم دارد، آمار سرانه کتاب‌خوانی کشورهای پیشرفته قابل‌توجه است و به همین علت کودکان و نوجوانان آنها هم بیشتر اهل کتاب و مطالعه‌اند، به‌طوری‌که در این کشورها خانواده‌ها ترجیح می‌دهند ابتدا یک کتاب را بخوانند تا فیلم آن را ببینند چرا که به مطالعه به‌عنوان یکی از ملزومات زندگی مانند غذاخوردن یا خوابیدن نگاه می‌کنند. اعتقاد آنها بر این است که انسان بدون غذاخوردن نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد؛ اما در کشورهای درحال‌توسعه، کتاب نقش بسیار کم‌رنگ در زندگی خانواده‌ها دارد و تنها به‌عنوان یک وسیله سرگرمی، آن هم در مواقع بیکاری به آن نگاه می‌شود و به همین دلیل، دیدن فیلم را به خواندن کتاب ترجیح می‌دهند. فخریان در رابطه با اهمیت کتابخوانی نسبت به فیلم دیدن گفت: «در دوره معاصر، فیلم به درجات گسترده‌تر از کتاب مورداستفاده قرار گرفته و مصرف تصویری مردم بیشتر از مصرف متنی‌شان بوده، اما تأثیر کتاب عمیق‌تر است و بر لایه‌های درونی‌تری اثر می‌گذارد.»

او در پاسخ به این سؤال که " چطور می‌توانیم کتاب را به‌اندازه فیلم برای مردم جذاب کنیم" گفت: «کتاب خواندن ذاتاً یک فعالیت جمعی نیست، درحالی‌که سالن سینما کاملاً بر مبنای حضور جمعی شکل گرفته است. لزومی هم ندارد این دو را به لحاظ ظاهری به هم نزدیک کنیم، اما گفت‌وگو درباره مصرف متن و خواندن را می‌توانیم به یک حرکت گروهی و جمعی تبدیل کنیم. وقتی کتابی را می‌خوانیم به هم توصیه‌اش کنیم، قرض بدهیم، و درباره‌اش حرف بزنیم.»