واردات آب یـا خودکفایی

صبح ساحل ، اجتماعی - شهنار حاجی قاسمی:گرمایش کره زمین، تغییرات اقلیمی، مصرف رو به فزاینده آب در کشورهای در حال توسعه و محدودیت منابع آبی اهمیت مدیریت منابع آبی را بیش از پیش آشکار می‌کند.

هر چند بخش بزرگی از کره زمین از آب پوشیده شده است اما 5/2 درصد آن آب شیرین و 5/97 درصد آب شور است که از این مجموع تنها یک دهم درصد آن، آب شیرین و در دسترس انسان‌هاست.

از کل آب‌هایی که سالانه در جهان مصرف می‌شوند، ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و فقط ۱۰ درصد برای مصارف خانگی به‌کار می‌روند.

 نگرانی کشورها از محدودیت منابع آب جهان باعث شکل‌گیری تحقیقات بسیاری در جهت مدیریت منابع آبی شده  است زیرا پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ تقریبا ۳/۵ میلیارد نفر در دنیا در معرض بحران آب قرار خواهند داشت.

از این میان کمتر از ۱/۲ میلیارد نفر به آب سالم دسترسی خواهند داشت. 

در این میان کارشناسان بر این باورند بسیاری از آسیب‌هایی که به منابع آبی زده می‌شود ناشی از عدم ارزش‌گذاری منابع آب و در نظر نگرفتن هزینه‌های خارجی آسیب زدن به آن است.

آرین هوکسترا، پرفسور مدیریت آب در آغاز قرن حاضر تحقیقاتی را برای انستیتوی آموزشی آب یونسکو در هلند انجام داد و اصطلاح «ردپای آب» را مطرح کرد. ردپای آب تمامی آب مصرف شده توسط یک کشور، موسسه یا فرد را محاسبه می‌کند.

ویژگی این طرح در آن است که اطلاعات مربوطه به مصرف آب برای تولید هر محصول را با جزئیات ارائه می‌دهد که به عنوان مثال چه میزان آب مصرف، تبخیر یا آلوده شده است.

این اطلاعات می‌توانند همزمان مورد استفاده مصرف‌کننده و منطقه جغرافیایی تولید‌کننده قرار گیرند. «ردپای آب» قصد دارد با ارائه تمام جزئیات میزان آب مصرفی به کشورهای درگیر مشکلات کمآبی توضیح دهد که باید از صادرات آب مجازی پرهیز کنند.

اما آب مجازی چیست و چه اهدافی را دنبال میکند؟ 

آب مجازی به زبان ساده همان آبی است که مصرف آن به چشم نمی‌آید. هر گاه صحبت از مصرف آب می شود در ذهن مخاطب آبی که بصورت روزانه برای مصارف شخصی خود از جمله شستشوی لباس، استحمام و  .. انجام می‌دهد، مجسم می‌شود اما واقعیت فراتر از این موضوع است و حجم آبی که هر فرد مصرف می‌کند فرایند طولانیتری را طی می‌کند. آب مجازی (Virtual Water) عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. 

بحث «آب مجازی» توسط پژوهش‌گر بریتانیایی پرفسور جان انتونی آلن (J.A Allan) در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. در سال ۱۹۹۳ الن آب مجازی را این‌گونه تعریف کرد: آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود، آب مجازی ذخیره‌شده در کالا نام دارد.

آب مجازی به عبارتی آبِ جاسازی‌شده در یک محصول است که قطعا به چشم ما به‌عنوان مصرف‌کننده نمی‌آید اما برای تولید آن محصول و در فرآیندِ تولید آن استفاده شده است.

صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرآیند تولید، درمحصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

 مثلا برای تولید هر کیلو هندوانه دقیقا 500 لیتر و برای یک عدد گوجه فرنگی70 گرمی دقیقا 13 لیتر آب مصرف می‌شود.

با وجود آنکه مفهوم آب مجازی بیش از سه دهه است که در کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته است اما در ایران قرار است در برنامه ششم توسعه (1396 تا 1400) برای مقابله با بحران کم آبی به این مسأله توجه شود.

اهمیت آب مجازی از آنجا ناشی می شود چه بسا کالاهایی را تولید و به کشورهای دیگر صادر می‌کنیم اما با احتساب آب مجازی نه تنها صادرات آن کالا بلکه تولید جهت مصرف داخلی نیز توجیه اقتصادی نداشته باشد. 

ایران به عنوان یکی از کشورهای بزرگ صادرکننده هندوانه دنیا سالانه تقریبا 500 هزار تن هندوانه صادر میکند به عبارتی برای این حجم تولید هندوانه حدودا 250 میلیارد لیتر آب معادل 250 میلیون مترمکعب آب صادر میشود.

برای روشن تر شدن این آمار ظرفیت سد استقلال میناب را در نظر بگیرید که معادل 250 میلیون مترمکعب است یعنی سالانه به اندازه سد استقلال میناب آب از کشور صادر می‌شود. 

در ارتباط با تجارت آب مجازی دو رویکرد مدیریت منابع آب و خودکفایی و امنیت غذایی وجود دارد.

براساس رویکرد اول با توجه به مشکل کم آبی در کشور بجای سرمایه گذاری جهت انتقال فیزیکی آب بهتر است بصورت مجازی آب را صادر یا وارد کرد. 

در این رویکرد به کشورهای کم آب توصیه می‌شود از تولید محصولات پرآب خودداری کرده و اقدام به واردات آن از کشورهای دیگر نمایند. در رویکرد دوم تمرکز بر خودکفایی و امنیت غذایی است. 

مخالفان آب مجازی در کشور با اشاره به اشتغال کشاورزان بر این باورند تجارت آب مجازی وضع آتی کشاورزان را نادیده می‌گیرد و ممکن است مشکلات بیکاری بخشی از جامعه بیشتر از منافع حاصل از تجارت آب مجازی باشد.

همچنین مخالفان بر این باورند که واردات محصولات کشاورزی امنیت غذایی و خودکفایی کشور را به خطر انداخته و احتمال وابستگی به کشورهای دیگر را فراهم می‌کند این در حالیست که بسیاری از کشورها، تأمین امنیت غذایی را به خودکفایی در محصولات کشاورزی ترجیح می‌دهند.

 کشورها برای بالا بردن امنیت غذایی خود متناسب با شرایط داخلی و خارجی و از طریق تلاش برای خودکفایی در محصولات کشاورزی و یا از طریق ترکیبی از تولیدات داخل و واردات مواد غذایی اقدام می‌کنند.

اما در ایران خودکفایی محصولات کشاورزی با هدف افزایش محصول و کاهش وابستگی به خارج لطمات جبران ناپذیری به محیط زیست و منابع آبی کشور وارد کرده است.

بهای سیاست نادرست مسئولان نسبت به خودکفایی قرار گرفتن ایران جزو کشورهای اول جهان در زمینه فرسایش خاک، استحصال منابع آب، گسترش بیابان و .. است.

در حالیکه در دنیا استقبال خوبی از مفهوم آب مجازی شده است اما اجرای این سیاست در ایران با مخالفت‌های بسیاری روبرو بوده است. از جمله کشورهایی که به خوبی از تجارت آب مجازی بهره برده است، کشور الجزایر می‌باشد.

میزان آب مصرفی کشاورزی در الجزایر 23 میلیارد مترمکعب است اما از طریق واردات مجصولات کشاورزی ۴۵ میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی می‌کند. به عبارتی حدود 2 برابر آب مصرفی، آب مجازی وارد می‌کند.

 برخی دیگر از کشورها استراتژی متفاوتی در پیش گرفته‌اند. برای نمونه میزان آب مصرفی کشاورزی کشور پرآب ژاپن سالانه 21 میلیلرد متر مکعب است که ژاپن با صادرات محصولات کشاورزی خود سالانه ۹۰ میلیارد مترمکعب آب به سایر کشورها صادر می‌کند.

ایران در سال 94 با ١٥ میلیارد مترمکعب واردات آب مجازی در رتبه هشتم قرار داشت و ژاپن که بحران آب ندارد با واردات آب مجازی به میزان شش برابر واردات ایران در رتبه نخست قرار داشت.

با توجه به بحران آب در ایران و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی که حدودا 90 درصد مصرف آب کشور به این بخش اختصاص دارد، لزوم توجه سیاستگذاران و دولتمردان به مفهوم آب مجازی بیش از پیش نمود پیدا می‌کند.

با توجه به پایین‌بودن بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، مصرف آب مجازی در این بخش بسیار بالا است، زیرا آب مجازی رابطه عکس با بهره‌وری آب دارد یعنی با افزایش بهره‌وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد نظر کاهش می‌یابد.

از آنجاییکه بیشترین حجم تجارت جهانی آب مجازی مربوط به محصولات کشاورزی است و در بین آنها گندم بالاترین میزان را داراست بنابراین بهترین راهکار در شرایط موجود، توسعه هرچه بیشتر تجارت آب مجازی است.  

برخی کارشناسان بر این باورند که  شرایط جدید منابع و مصارف آب شیوه های نو در برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب را طلب می‌کند و از جمله این برنامه‌ها تجارت آب مجازی است که فشارهای سیاسی مانع تدوین و اجرای برنامه‌ای جامع در زمینه مدیریت آب مجازی در کشور شده است. 

صاحبنظران معتقدند خودکفایی به هر قیمتی ممکن نیست اما  پیش از تدوین هر برنامه‌ای باید جایگزینی برای تأمین معیشت کشاورزان و اطمینان از دستیابی به امنیت غذایی لحاظ شود.

در غیر اینصورت بدون در نظر نگرفتن وضعیت جوامع بومی و روستایی اجرای این طرح ممکن است به شکست بیانجامد. کارشناسان معتقدند در صورتی که بتوان الگوی تولید و تجارت کوتاه مدت را طوری طراحی کرد که فشار بر منابع آبی کاهش یابد و از طرفی امنیت غذایی نیز حفظ شود در این‌صورت می‌توان به سطح پایدار اکولوژیک منابع آبی نزدیک شد که در نتیجه در بلند مدت نیز تأمین امنیت غذایی حفظ می‌شود.

همچنین در صورت وجود روابط دیپلماتیک مناسب و شبکه گسترده شرکای تجاری، می توان در کنار تامین امنیت غذایی از طریق ترکیبی از تولید محصولات در داخل و واردات سایر محصولات، مصرف منابع آب محدود را به کاربردهایی با بهره‌وری بالاتر اختصاص داد که اشتغال بیشتری را ایجاد می کنند.

همچنین تمرکز بر خوداتکایی باید در دستور کار برنامه‌‌یزان قرار گیرد چرا که اصرار بیش از حد بر خودکفایی نه در ایران و نه در هیچ جای دنیا امکان پذیر نیست. 

بحران آب، خشکسالی، روند نامطلوب کاشت محصولات کشاورزی پرآب و بویژه روند نامطلوب صادرات و واردات این محصولات این سوال را ذهن ایجاد می‌کند که چرا سیاست آب مجازی در دستور کار برنامه‌ریزان و متولیان حوزه آب استان خشک و کم‌آب هرمزگان قرار نمی‌گیرد.

آیا با وضعیت بغرنج خشکسالی و کم آبی استان کاشت محصولات پرآبی مانند هندوانه، گوجه فرنگی، گندم و غیره توجیه اقتصادی دارد؟

 تبعات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی امنیتی کم آبی و خشکسالی بر همگان آشکار است. از آنجایی‌که امنیت غذایی و امنیت آبی دو رکن مهم امنیت ملی هستند بی‌توجهی به هر یک می‌تواند تبعات سنگین و جبران ناپذیری داشته باشد.

بنابراین در تصمیم‌گیری‌ها باید تعادل در هر دو مورد حفظ شود. لذا بر برنامه‌ریزان و سیاستگذاران ضروری است ضمن پرداختن به الگوهای مبتنی بر کاهش محتوای آب مجازی، به سیاست‌های مبتنی بر ایجاد اشتغال جایگزین مانند توسعه صنایع تبدیلی و سایر فعالیت‌های اشتغال‌زا در مناطق روستایی نیز پرداخته شود زیرا نگاه کوتاه مدت به اشتغال کشاورزان نهایتا منجر به خشکسالی‌های وسیع تر شده و خالی از سکنه شدن روستاها و مهاجرت آنان به شهرها را بدنبال خواهد داشت. 

ناگفته نماند درک واقعی آب مجازی زمانی رخ خواهد داد که برنامه ریزان و متولیان حوزه آب و کشاورزی  بسترهای لازم برای آگاهی و اطلاع رسانی مردم از واقعیتهای آب مجازی در کشور فراهم نمایند.