آسیب‌های فضای مجازی ؛ زنگ خطر پیش‌روی ارتباطات انسانی

صبح ساحل ، اجتماعی - یک کارشناس ارشد روانشناسی ضمن تشریح مهمترین آسیب‌های استفاده نادرست از فضای مجازی برای جوانان و نوجوانان، راهکارهایی برای پیشگیری از تبعات این آسیب‌ها ارائه کرد.

حمیدرضا شهبازپور، کارشناس دپارتمان سلامت روان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی همزمان با هفته جهانی سلامت روان در گفت‌وگو با ایسنا،  با اشاره به تاثیر فضای مجازی بر سلامت روان جوانان و نوجوانان، عنوان کرد: هر پدیده جدید به محض ورود به دنیای واقعی همواره فرصت ها و چالش هایی به همراه دارد، فضای مجازی نیز به عنوان ابزار ارتباطی نوین همچون تیغ دو لبه‌ای است که هم فرصتهای خوبی را برای پیشرفت فرد فراهم کرده و هم می تواند بستر مناسبی برای آسیب ایجاد کند.

وی با بیان اینکه روزانه  چند صد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می کنند، گفت: یکی ازکاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است، درحال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعه افکار و اندیشه های بشری محسوب می شود به شرط آنکه در راه صحیح استفاده شود.

وی با اشاره به تعریف سلامت از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی، عنوان کرد: سلامت، برخورداری از آسایش کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو؛ جالب توجه است که حکیم نظامی در کتاب پنج گنج خود ، با بهره گیری از ایجاز شعر فارسی، تعریف طولانی سازمان بهداشت جهانی را با دو کلمه سلامت برابر است با  آسودگی « سلامت به اقلیم آسودگیست» بیان کرده  است.

برنامه ارتقای سلامت باید تمام جوانب سلامتی فرد را

دربرگیرد

وی با بیان اینکه سلامت یک مساله چند بعدیست که امروزه علاوه بر ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی، جنبه معنوی را نیز دربرمی گیرد، اظهار کرد: ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیرهم قرار دارند.

بنابراین چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد، مشکلات روانی بر جسم وی و  هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می گذارند، لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامت باید به تمام جوانب سلامتی فرد( جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی) و همچنین سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد.

نوجوانی و جوانی دوره‌ای آکنده از تعارض و نوسان بین

وابستگی و استقلال

شهبازپور ادامه داد: دوره نوجوانی و جوانی در عین حالی که به عنوان یک دوره گذار تدریجی از کودکی به بزرگسالی امتیازات زیادی داشته و زمان طولانی‌تری را برای کسب مهارت ها و آماده شدن برای آینده در اختیار فرد می گذارد، با این حال معمولا دوره ای آکنده از تعارض و نوسان بین وابستگی و استقلال بوده و در این دوران حساس، جوانان و نوجوانان از نظر جسمی، روانی و رفتارهای اجتماعی دچار تغییرات مهمی می شوند که آشنایی با آن برای گذران سالم این دوران ضروری است.

وی با اشاره به دستیابی به هویت و استقلال  به عنوان دو شاخص اساسی و مهم  دوره نوجوانی برای رشد، تصریح کرد: چگونگی دستیابی به این دو شاخص تا پایان دوره نوجوانی، اهمیت زیادی دارد، به گونه ای که بسیاری از نابسامانی ها در این دوره و دوره‌های بعدی نتیجه ی عدم دستیابی به این دو شاخص مهم است.

جهت گیری و تصمیم‌گیریهای اساسی زندگی در جوانی

وی با اشاره به  جهت گیری‌های اساسی و تصمیم گیریهای مهم زندگی مثل ادامه تحصیل، انتخاب شغل و انتخاب همسر در دوره جوانی، توضیح داد: هر فردی طی این دوره می تواند با همکاری صمیمانه در محیط خانواده و اجتماع، محیط زندگی سالم و با نشاطی داشته باشد.

بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت در دوران

نوجوانی و جوانی

وی در ادامه با اشاره به بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت، عنوان کرد: عناصر سه گانه هویت، یعنی شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین و رشد شخصیت فرد نقش مهمی ایفا می کنند. در این میان هویت شخصی، ویژگی بی همتای فرد و هویت اجتماعی، پیوند با گروهها و اجتماعات مختلف را تشکیل می دهد و در نهایت هویت فرهنگی برگرفته از باورهاییست که در عمق وجود فرد به واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است.

وی با اشاره به نامگذاری یکی از روزهای هفته سلامت روان با عنوان «تاثیر فضای مجازی بر سلامت روان جوانان و نوجوانان»، گفت: از آن جا که فضای مجازی، صحنه‌ای فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیتهای متنوع، نقشها و سبک‌های مختلف زندگی قرار می دهد، خود زمینه‌ای برای آسیب پذیری شخصیت کاربر است

مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی از مهمترین تبعات

اعتیاد به اینترنت

مشاور مرکز سلامت روان جهاد دانشگاهی علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه یکی از آسیب های اینترنت، اعتیاد به آن است، گفت: بر اساس آماری، از میان ۷۴میلیون کاربراینترنت در امریکا ۲ تا ۵ میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده و با معضلات زیادی گریبانگیر هستند. در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این معضلات هستیم. در همین رابطه  نتیجه تحقیقات انجام شده در کشور نشان می دهد که بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت نوجوانان و جوانان بوده  که حضور در چت روم، بازی های اینترنتی، چک کردن پست الکترونیکی و جستجو در سایتهای مختلف اینترنتی بیشترین دلایل حضور آنها در این فضاست.

شهباز پور با بیان این مطلب که اعتیاد به اینترنت می تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد، گفت: متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان نوجوانان و جوانان هستیم، به طوری که برخی از جوانان، شب ها را تا صبح با اینترنت گذرانده که این مسأله می تواند آغازگر افت تحصیلی و دلزدگی از تحصیل  باشد.

علل گرایش نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی مجازی

این کارشناس ارشد روانشناسی با اشاره به برخی علل گرایش نوجوانان به شبکه های اجتماعی مجازی، تصریح کرد: هیجان خواهی، خود شیفتگی و  حفظ ارتباط با دیگران در عین حفظ تنهایی برخی از علل این گرایش است. به عنوان نمونه نوجوانان و جوانانی که دوست دارند تنها بوده و در عین حال ارتباط خود با دیگران را حفظ کنند، از طریق این صفحات مجازی با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار کرده و به راحتی خود را پشت هر نقابی پنهان می کنند.

خودشیفتگی و افسردگی از آسیب‌های اعتیاد به اینترنت

این کارشناس دپارتمان سلامت روان جهاد دانشگاهی استفاده ی بیش از حد این صفحات را عامل شکل گیری اعتیاد به اینترنت عنوان کرد و گفت: نوجوان بیش از آن که در اجتماعات واقعی حضور یابد در شبکه های مجازی زندگی می کند. نوجوانان به دلیل مقایسه خود با دیگران در این فضا یا خود را بهتر از دیگران دیده و دچار خودشیفتگی می شوند، یا خود را پایین تر دانسته و دچار انزوا ، افسردگی و سرخوردگی می شوند. همچنین بر اساس مطالعه دیگری، اکثر نوجوانان و جوانان، دیدن خوشی دیگران در شبکه های مجازی را منجر به برانگیختن احساس حسادت در خود عنوان کرده اند و این  احساس حسادت در نوجوان باعث می شود که برای بهتر جلوه دادن خود دست به هر کاری بزند ، ولو اینکه از زندگی واقعی خود دست بردارد و تنها به دنبال ساختن یک چهره ی غیر واقعی نمایشی باشد.

وی با اشاره به سایر آسیب های این فضا برای نوجوانان و جوانان، عنوان کرد: نوجوانان و جوانان در شبکه های مجازی همدیگر را تایید و به اصطلاح لایک می کنند. همین رویه می تواند در زندگی واقعی و اجتماعی فرد اثر گذار باشد. نوجوانی که همیشه در فضای مجازی تایید می شود از واقعیت و جامعه نیز همین انتظار را دارد و همین امر او را دچار مشکل و بحران هویت می کند .همچنین داشتن دوستان زیاد در فضای مجازی همیشه به معنای اجتماعی و موفق بودن فرد نیست، اما نوجوانان و جوانان گاهی در مورد افرادی که دوستان مجازی زیادی دارند اشتباه فکر کرده و از آن ها برای خود الگو می سازند. در حالیکه ملاک های دوستیابی در دنیای مجازی بسیار متفاوت تر از دنیای واقعی است.

برخی مزایای فضای مجازی

شهبازپور در ادامه  با تاکید بر اینکه البته فضای مجازی نیز مانند سایر ابزار تکنولوژی مزایایی نیز دارد، خاطرنشان کرد: از طرف دیگر فضای مجازی برای نسل نوجوان وجوان بستری فراهم کرده که می تواند با استفاده از آن در زمینه آموزشی وضعیت بهتری را تجربه کند. در این راستا  استفاده از داده‌ها و اطلاعات گوناگون به منظور انجام فعالیت‌های علمی و پژوهشی، تسریع در روند امور اداری دانشجویان و دانش آموزان، برقراری ارتباط  سریع با اساتید و معلمان، برقراری ارتباطِ بین دانشجویان در شهرهای مختلف جهت انجام پروژه‌های علمی، چاپ نشریات، مباحثه پیرامون مسائل علمی و آموزشی، استفاده از روشهای آموزش از راه دور و غیر حضوری برخی از مزایای استفاده نسل جوان از فضای مجازی است.

عدم نظارت والدین بر فعالیتهای مجازی فرزند، عامل

 بروز ناهنجاری اخلاقی و رفتاری 

این مشاور، تسلط والدین بر مهارت‌های مربوط به استفاده از رایانه‌ها و اینترنت، هوشیاری آنان و از سوی دیگر فرهنگ سازی برای استفاده صحیح از فضای مجازی را در فراگیری مهارت‌های مختلف زندگی و نیز آموزش‌های مرتبط با تحصیلات و مسائل علمی نسل جوان و نوجوان موثر دانست و ادامه داد: با این وجود، استفاده از اینترنت در میان نوجوانان و جوانان در صورتی که نظارت والدین را به دنبال نداشته باشد، می تواند بستری برای بروز ناهنجاری اخلاقی و رفتاری باشد. به عبارت دیگر اگر چه فضای مجازی با برنامه ریزی می تواند به بستری آموزشی و مفید تبدیل شود، از طرفی می تواند زمینه ساز خطراتی در تمامی سطوح و ابعاد زندگی باشد. بنابراین تاثیر این آسیب ها به ویژه در نسل در حال رشد جامعه حساس تر بوده و دقت بیشتری را می طلبد.

گستره آسیب‌های فضای مجازی برای جوانان و نوجوانان

این کارشناس ارشد روانشناسی عمومی با بیان اینکه آسیب های اجتماعیِ حاصل از ارتباط با اینترنت دامنه وسیعی دارد، خاطرنشان کرد: حوزه آسیب های این پدیده را می توان از چند هویتی گرفته تا دسترسی به حساب‌های بانکی، هرزه نگاری، انتشار محتواهای مستهجن، تجاوز به حریم خصوصی افراد و اشاعه خشونت ترسیم کرد.

مسئولان خطرات و تهدیدهای فضای مجازی را جدی

بگیرند

وی با اشاره به اهمیت برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های این گروه،  ادامه داد: با توجه به رشد روزافزون جرایم اینترنتی و با در نظر گرفتن اینکه نوجوانان و جوانان بیش از هرگروه دیگری در مقابل بعضی از این جرایم آسیب پذیر هستند، حمایت از آنان امری ضروری و حیاتی به نظر می رسد. بنابراین مسئولان و دست اندرکاران کشور باید خطرها و تهدیدهای این جرایم را جدی تلقی کرده و استراتژیهای همه جانبه‌ای در راستای آگاهی دادن به کاربران اینترنت، مقابله قانونی با جرایم اینترنتی و استفاده صحیح از تکنولوژی رایانه‌ای اتخاذ کنند.

این مشاور مرکز سلامت روان جهاد دانشگاهی یکی از کارکردهای مهم و خطرناک این فضا را گفت و گوهای اینترنتی دانست که به واسطه گسترش استفاده از تلفن‌های همراه، روز به روز در حال افزایش است و در ادامه گفت:  فارغ از اینکه این موضوع بیشتر اوقات فراغت دختران و پسران جوان را به خود اختصاص داده و آنها را از پرداختن به امور مفید دیگر باز می دارد؛ به دلیل گمنامی افراد در این فضا، هویت‌های کاذب و دوگانه‌ای شکل می گیرد که در آشنایی‌ها و دوستی‌های رمانتیک مجازی، اکثر اوقات موجب به بازی گرفتن احساسات و سرنوشت افراد در این فضا می شود که متاسفانه گاهی تاثیرات عمیقی بر آینده و زندگی افراد دارد.

کاهش علاقه جوانان به مشارکت‌های اجتماعی و مدنی؛

آسیب فضای مجازی

وی ادامه داد: علاوه بر آن، سرگرمی‌های مجازی، موجب کاهش علاقه جوانان به مشارکت‌های اجتماعی و فعالیت‌های مدنی شده و ممکن است بر  مهارتهای اجتماعی آنان تاثیر منفی بگذارد. همچنین حضور طولانی در فضای مجازی می تواند به فرهنگ پذیری اشتباه، جامعه پذیری ناقص و تاثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزشهای حاشیه‌ای در عرصه‌های مختلف ارتباطی و اجتماعی منجر شود. از طرفی با کاهش حضور جوان و نوجوان در بستر خانواده، میزان اعتماد آنها به این نهاد مهم اجتماعی کم می شود. این اتفاق می تواند در نهایت منجر به از بین رفتن یکی از مهمترین کارکردهای خانواده یعنی تعامل سازنده میان والدین و فرزندان شود که این موضوع زنگ خطری جدی برای ارتباطات انسانی است.

چه باید کرد؟

وی با تشریح برخی از راهکارها برای مدیریت فضای مجازی و کاهش آسیبهای آن برای گروه جوانان و نوجوانا، اظهار کرد: عده‌ای برای جلوگیری از این آسیب ها، منع استفاده از اینترنت را توصیه می‌کنند؛ اما به عقیده من این روش اشتباه‌ترین گزینه در این خصوص است که می تواند به عاملی تحریک کننده در گرایش بیشتر فرزندان به استفاده از اینترنت تبدیل شود. ایجاد محدودیت باعث حساسیت بیشتر جوان و نوجوان شده، بنابراین برای کاهش آثار مخرب فضای مجازی باید طریقه استفاده درست از این ابزار را آموزش داد.

به گفته وی، رفتار صحیح والدین و ارائه راهکارهای کارآمد، بهترین گزینه جهت تصحیح رفتار کودکان، نوجوانان و جوانان است و بیشتر از آنکه لجبازی فرزند را تحریک کند، موجب راهنمایی و همراهی آگاهانه آنها می شود.

شهبازپور در خاتمه فضای مجازی را به عنوان جادوی جام جهان نمای هزاره سوم یکی از ابزارهای مهم و تاثیرگذار در آینده بشریت عنوان و اظهار کرد: با توجه به تغییراتی که بصورت مداوم در این فضا ایجاد می‌شود باید مسیر درست استفاده از آن نیز شناسایی شود. لذا برای جلوگیری یا کاهش آسیب‌های اینترنتی باید به اقدامات پیشگیرانه‌ای مانند آگاهی بخشی به مردم از طریق رسانه‌های جمعی، آموزش دانش آموزان و دانشجویان و تصویب قوانین مختلف مبارزه با جرایم اینترنتی توجه شود.