بغض‌های فرورفته در فرو چاله‌ها

میناب دومین شهرستان پرجمعیت استان هرمزگان با آن دشت‌های حاصل‌خیزش، با آن لیمو و انبه‌اش که شهرت جهانی دارد،با آن پنجشنبه‌بازارش که میراثی کهن از نیاکان این منطقه بجا مانده، این روزها حالش خوب نیست،میناب بیماراست و مردمانش نگران آینده.

نزدیک به دو دهه خشکسالی، ته کشیدن آب سد استقلال و خشک شدن چشمه‌ها، دیگر رمقی برای این شهرستان که روزگاری، گلستان جنوب می‌نامیدند، باقی نگذاشته است. برای آن‌هایی که چند سال پیش به میناب سفری داشته‌اند، نخلستان‌های سر به فلک کشیده، صیفی‌جات خوش‌رنگ، مرکبات پرآب و رودخانه‌های خروشان تنها تصویر به یادگار مانده آن روزهای این منطقه است؛ اما بدون تردید باید پذیرفت که میناب امروز، میناب دیروز نیست. زمین تشنه تراز همیشه به نظر می‌رسد.

این تشنگی تا بدان جا پیش رفته که همه‌چیز را در کام خود فرومی‌برد. شنیده بودم که دشت‌های شهرستان میناب براثر بی‌آبی و خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی با هجوم فرو چاله‌های خطرناک مواجه شده وزندگی ساکنان مناطق مختلف این شهرستان را به‌شدت تهدید می‌کند، اما شنیدن کجا و از نزدیک عمق فاجعه را دیدن و لمس کردن کجا. فرو چاله‌های میناب تراژدی دردناکی است که از شرق هرمزگان تا خانه ملت و وزارتخانه‌های مختلف جریان دارد. فرو چاله‌ها ۳۰ روستای شهرستان میناب را درگیر خودکرده است.

سال‌هاست ساکنان روستاهای چلو گاومیشی، محمودی نصیرایی، باغگلان، تم بلوچان و چندین و چند روستای دیگر سایه سنگین فرو چاله‌ها را بر زندگی خود احساس می‌کنند. خود را به میناب و ازآنجا به چند روستای درگیر این بیماری خاموش طبیعت می‌رسانم. هم‌کلام شدن با مردمی که زخم‌خورده این فاجعه هستند و مشاهده روزگار سخت آنان، حالم آدم را بد می‌کند.
هرکسی داستان فرو چاله‌ها را به شکلی بیان می‌کند. روستای چلو گاومیشی، نخستین مقصدم است. باورکردنی نیست. اوضاع از آن چیزی که فکرش را می‌کردم هم بدتر است. اینجا خشم طبیعت در کنار بعضی کوتاهی‌ها و بی‌توجهی‌ها به‌وضوح قابل‌دیدن است.

در این روستا همچون تمام روستاهای کشور نام‌های مشابه زیاد شنیده می‌شود. با یکی از ساکنین این روستا که خود را عربی معرفی می‌کند، هم‌کلام می‌شوم.

او می‌گوید: مشکل بی‌آبی و حفر چاه‌های فراوان علاوه بر کاهش شدید ذخایر آب زیرزمینی باعث فشرده شدن لایه‌های خاک، پایین رفتن سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی و درنتیجه پیدایش پدیده خطرناک فرو چاله‌ها در سطح دشت‌های میناب شده است.

عربی ادامه می‌دهد: این پدیده خطرناک نزدیک به هشت سال، زندگی ساکنان این روستا و روستاهای اطراف را تهدید می‌کند. یکی دیگر از اهالی این روستا با بغض فروخورده و با اشاره به گودال‌های ایجادشده در اطراف خانه‌اش گفت: خانه‌ام براثر فرو چاله‌ها آسیب‌دیده و اکنون در خانه‌ای زندگی می‌کنم که هرلحظه امکان دارد براثر رانش زمین، همه زیر سقف آن مدفون شویم.
پیرمرد 75 ساله‌ای که او را خالو صدامی زنند، با یادآوری سال‌ها پیش می‌گوید: یادش بخیر 15، 20 سال پیش در همین روستای ما اگر به‌اندازه ۲۰ سانتی‌متر زمین را حفر می‌کردیم به آب می‌رسیدیم؛ اما امروز چه؟ فرو چاله‌ها، تمام زندگی‌مان را نابود کرده، تمام نخل‌ها و درختان در حال از بین رفتن و باغ‌ها در حال خشک شدن هستند.

از روستای چلو گاومیشی به‌سوی روستای محمودی یکی دیگر از روستاهای درگیر فرو چاله‌ها روانه می‌شوم. اینجا نیز گرچه به‌ظاهر وضعیت عادی به نظر می‌رسد، اما وقتی پای درد دل مردم روستا می‌نشینی، دلت می‌گیرد.
علی می‌گوید: زندگی در چنین وضعیتی و در منازل ترک‌خورده جرأت می‌خواهد، اما ما مجبوریم و نمی‌توانیم زادگاه و سرزمین آبا و اجدادی‌مان را ترک کنیم. اگر ترک کنیم به کجا برویم. وی از مسئولان کشوری و استانی می‌خواهد علاوه بر اینکه باید به فکر چاره‌ای برای جلوگیری از نابودی دشت‌های میناب باشند باید خطراتی را که مردم روستاها را تهدید می‌کند برطرف کنند.با اهالی این روستا خداحافظی می‌کنم.
حتی فرو چاله‌ها به شهر میناب نیز رسیده و زمین‌های اطراف فرودگاه را در گیرکرده است.

در مسیر برگشت با صحنه‌هایی روبرو می‌شوم که تنها درزمان جنگ و در خوزستان می‌توانستی ببینی نخلستان‌های سوخته! که حکایت از گرمای زیاد، وزش باد وبی احتیاطی مردم دارد.
در طول مسیر درد دل‌های مردم را برای خود بازخوانی می‌کنم. به جرات می‌توان گفت که فرو چاله‌ها پدیده‌ای متأثر و در ارتباط مستقیم با مدیریت و برداشت ناصحیح از منابع آبی استان، پدیده‌ای پنهان اما قابل‌محاسبه در دشتی رخ‌داده كه سال‌ها بود كارشناسان برای برداشت‌های بی‌حدوحصر از آن هشدار می‌دادند.

با بحرانی شدن وضعیت فرو چاله‌ها، از سال 94 تا همین چند ماه پیش رفت‌وآمد مسئولان و کارشناسان به شهرستان میناب و روستاهای درگیر زیاد شده پروفسور کردوانی (پدر علم کویر شناسی) اسماعیل کهرم (پژوهشگر و فعال محیط‌زیست) در سفری که به میناب داشتند، هشدار داده بودند: استفاده بی‌رویه از آب و ذخایر زیرزمینی سبب شده است که دشت‌های میناب بمیرند، خاک این دشت‌ها فرسایش یافته است که این فرسایش خاک یکی از دلایل به وجود آمدن فرو چاله‌ها هستند.

حفر چاه‌ها و برداشت بی‌رویه آب از عوامل ایجاد فرو چاله‌ها در دشت میناب دانسته بودند.
به گفته آن‌ها به علت خشکسالی کشاورزان چاه‌های عمیقی برای کشاورزی حفر کردند؛ که همین شد علت اصلی ایجاد فرونشست زمین و فرو چاله در میناب. معصومه ابتکار، مجتبی پاک پرور (عضو انجمن علوم خاک ایران)، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور و چندین و چند مسئول دیگر نیز رنج سفر به جان خریدند و از روستاهای متأثر از فرو چاله گلستان جنوب بازدید کردند.

می‌توان از صحبت‌های مسئولانی که از این فرو چاله‌ها بازدید داشته‌اند به نکات مهمی دست‌یافت، اینکه جلگه میناب دشت وسیع و سرسبزی بود كه به علت احداث سد در بالادست در معرض خشكی قرارگرفته است و اكنون مهم‌ترین مشكل، ایجاد فرو چاله‌های عمیق است كه در جای‌جای دشت به چشم می‌خورد.
بخش عمده آب بالادست دست میناب با احداث سد و بدون در نظر گرفتن حقا به پایین‌دست به بندرعباس منتقل‌شده است و با این كار عملاً در حال از دست دادن دشت میناب هستیم كه یكی از نشانه‌های آن خشك شدن تالاب رود شور و شیرین و حرای میناب است كه در انتهای جلگه قرار دارد و عملاً دیگر آب شیرین وارد آن نمی‌شود درحالی‌که قبلاً به حدی پرآب و حاصل خیز بود كه اهالی منطقه محصولات زیادی از آن برداشت می‌کردند؛ اما اكنون نه‌تنها جلگه را ازدست‌داده‌ایم بلكه به علت جاری نشدن آب از سرشاخه‌ها به‌واسطه احداث سد و سازه‌های اقماری كه مانع ورود سیلاب به جلگه می‌شود و انتقال آن به شهر بندرعباس و از بین رفتن لایه‌های آب‌های زیرزمینی، شاهد شکل‌گیری فرو چاله‌های عمیقی در منطقه هستیم.

زمانی كه جاری شدن آب از بالادست قطع شد، مردم برای تأمین آب موردنیاز اقدام به حفر چاه‌های عمیق كردند كه وزارت نیرو هم تعدادی چاه در منطقه حفر كرده است كه این موضوع موجب نابودی سفره آب‌های زیرزمینی شده است.
از سویی دیگر هوشنگ ملایی مدیرعامل آب منطقه‌ای هرمزگان از اجرای طرح ساماندهی و احیای دشت میناب سخن می‌گوید.

مساحت دشت‌های میناب 18 هزار هكتار است كه ساماندهی 11 هزار هكتار در دستور كار است كه یكی از طرح‌های بزرگ استان به‌حساب می‌آید. قدمت کانال‌های انتقال آب در دشت میناب به 40 سال گذشته برمی‌گردد و طرح مطالعاتی ساماندهی و احیا دشت میناب آغازشده است که در چند مرحله انجام خواهد شد. به‌هرروی حل مشکل فرو چاله‌های میناب و نجات زندگی روستاییان نیازمند یک نگاه و اقدام ملی است تا از خسارت‌های بیشتر در این منطقه جلوگیری شود؛ اما همه این راهکار‌ها برای فرو چاله‌های ایجادشده نوش دارویی است پس از مرگ سهراب. تنها می‌توان با اجرایی کردن راهکار‌ها از گسترش آن جلوگیری و با اقدامات به‌موقع از ابتلای دشت‌های دیگر استان به این درد پیشگیری کرد.

در حال حاضر که آب‌شیرین‌کن بندرعباس وارد مدار شده و مسئولان قول داده‌اند از سد استقلال میناب برای تأمین آب شرب مردم بندرعباس استفاده نمی‌شود، انتظار می‌رود نسبت به فرو چاله‌های میناب نیز اقدامی جهاد گونه انجام شود تا دیگر شاهد مرگ خاموش اهالی و نخل‌های ایستاده میناب نباشیم.
به‌هرحال وجود فرو چاله‌ها با هر علت و هر راهکاری باید زود درمان شود. این منطقه را به این امید ترک می‌کنم که با اقدامات زیربنایی و مؤثر، دوباره میناب را گلستانی ببینیم سرسبز و پرآب تا دیگر شاهد بغض و اندوه هیچ مرد وزنی نباشیم.