ازدواج انتخاب نیست، اتفاق است

تنهایی ام را دوست دارم

محمد مهدی 35 ساله است. فقط یکبار در زندگیش عاشق شده است. کارمند اداره آب و فاضلاب یکی از شهرستان های هرمزگان است. مجرد است. وقت می گذارد و در این هوای شرجی به سوالاتم پاسخ می دهد. از دلیل تجردش می پرسم. می گوید قصد ازدواج ندارد و از تنهایی اش لذت می برد.«چرا باید ازدواج کنم؟ من در زندگی مجردی ام رفاه دارم. ماشین خارجی سوار می شوم. ماهانه به خارج از کشور مسافرت می کنم. هرچه بخواهم میخرم، می پوشم و به خانواده و دوستانم هم کمک میکنم. ازدواج مزیتی نسبت به تجرد ندارد که بخاطرش آرامشم را بهم بزنم. من این سبک زندگی را بیشتر می پسندم.»

 ازدواج انتخاب نیست، اتفاق است

نسیمه شهریور امسال 33 ساله می شود. مودب و خوش برخورد است. حسابدار است. سخت کار می کند. می خواهد مستقل شود. به ازدواج فکر نمی کند چون گمان نمی کند روزی فرد مورد نظرش را بیابد. «من با مجرد ماندن مشکلی ندارم. بلاخره همه نباید ازدواج کنند. بنظرم ازدواج برخلاف چیزی که تصور می شود، انتخاب نیست، اتفاق است؛ حداقل برای ما دختران دهه شصتی. باید منتظر بمانیم تا پسری ما را انتخاب کند. پسران هم سن وسال ما، ترجیح می دهند دختران خیلی کوچکتر از خود را ،که به قولشان کم توقع تر هستند، انتخاب کنند. البته معمولا این ازدواج ها دوام چندانی ندارد؛ چون طرفین مهارت ارتباطی لازم و توانایی اداره زندگی را ندارند. اما تابو طلاق در جامعه ما شکسته شده است. برای دختران دهه شصتی گزینه مناسب ازدواج به ندرت پیدا می شود، به  همین دلیل از ازدواج قطع امید کرده ام.»

 از ازدواج می ترسم

یاسر متولد 1368 است. در یکی از شلوغترین بازارهای بندرعباس فروشگاه لوازم آرایشی دارد. روزانه با زنان زیادی برخورد می کند. ازدواج سنتی را ترجیح می دهد. به نظرش دیگر نمی توان به کسی اعتماد کرد. «من زنان بسیاری را دیده ام. اما تا به امروز بصورت جدی به ازدواج فکر نکرده ام. اینجا فروشندگان زیادی را می بینم که از تجربیات خود در روابط دوستیشان با دختران حرف می زنند. نمی توانم به هرکسی اعتماد کنم. ترجیح میدهم با یک دختر سنتی ازدواج کنم. این نامش سنت گرایی نیست. من برای خانواده ام هر کاری میکنم. می خواهم همسرم به من وفادار باشد.»

 جامعه ازدواج را ارزش می داند

فریال 36 ساله است. رئیس یکی از شرکت های خصوصی است. کارمندان بسیاری دارد. دلیل تصمیمش به ازدواج را  فرار  از  نگاه تحقیر آمیز جامعه  می داند. «متاسفانه جامعه ی ما ازدواج را یک ارزش تعریف کرده است. شما هر چه آدم موفقی باشید، اگر ازدواج نکرده باشید انگار نقص بزرگی دارید. ازدواج علاوه بر هدف زندگی، امتیازی دانسته شده که اگر فاقدش باشید باید ترحم ، قضاوت و فشار روانی از سوی جامعه را تحمل کنید. این قضاوت ها درمورد دختران بیشتر و فشارها سنگین تر است. اگر این دیدگاه در جامعه وجود نداشت هیچگاه به ازدواج نمی اندیشیدم.»

مسئله ازدواج و زناشویی از جمله مسائل مهم حیات بشر  در طول تاریخ بوده و هست. به همین خاطر، این مسئله، علاوه بر ادیان و مذاهب، مورد توجه حوزه های علمی  مختلف  چون  جامعه شناسی،  حقوق، اقتصاد، روانشناسی، فلسفه و... بوده  است. از این رو، با اهتمام به اهمیت خانواده به عنوان یکی از نهادهای مهم جامعه، درصورت هرگونه تغییر و تحول در جامعه، بالطبع تغییراتی در این نهاد نیز ایجاد خواهد شد.

زمان ازدواج و تشکیل خانواده از عوامل مختلفی تأثیر می پذیرد. توسعه و نوسازی در دنیای جدید با تغییر سریع و قابل توجه شرایط اقتصادی و اجتماعی افراد، موجب تغییر در زمان ازدواج و تأخیر آن شده است. علاوه بر این، تغییر نظام های خانوادگی گسترده، جایگزینی اقتصاد تجاری و صنعتی به جای اقتصاد کشاورزی سنتی، پیچیده ترشدن تقسیم کار  اجتماعی، گسترش تحصیلات همگانی و مشارکت بیشتر زنان در فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی خارج از خانه، عواملی هستند که در تأخیر ازدواج نقش دارند. افزایش نرخ رشد جمعیت نیز  از جمله مؤلفه هایی است که به نوبه خود به افزایش سن ازدواج دامن زده است.

پدیده تجرد و افزایش سن ازدواج نه فقط در ایران، بلکه حتی در کشورهای توسعه یافته فرا صنعتی مانند ایالات متحده آمریکا نیز مشاهده می شود، به طوریکه براساس نتایج مطالعات موجود (لوگران و زیسیموپولوس،2004)، سن ازدواج در این کشور از اواسط دهه 1960 به طرز  برجسته ای در بین جمعیت آن افزایش یافته است.

بر طبق آمار حاصل از سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، 9.6 مردان و 5.6 زنان کل کشور هرگز ازدواج نکرده اند. در توزیع جمعیت باسواد برحسب وضع زناشویی در گروه های سنی پائین تر، بین 14-10 ساله تا گروه سنی 34-30 ساله در هر سرشماری، سهم زنان ازدواج کرده از مردان بیشتر است و پس از آن از گروه سنی 35-39 ساله تا گروه های بالاتر سهم مردان باسواد ازدواج کرده از زنان پیشی گرفته است. این درحالیست که در توزیع جمعیت بی سواد در تمامی گروه های سنی همواره سهم زنان ازدواج کرده از مردان ازدواج کرده در طول این سرشماری ها بیشتر بوده است.

میزان باسوادی جمعیت 6 ساله و بیشتر  کل کشور در سال 1395، در مردان 91 و در زنان 84.2 درصد بوده که نسبت به 30 سال گذشته 25.8 درصد افزایش داشته است. هرمزگان جزو 16 استانی محسوب می شود که درصد باسوادیشان بیش از 90 درصد است. سهم استان هرمزگان از جمعیت باسواد کشور 82.4 درصد بوده که نسبت به دهه گذشته 1.3 درصد رشد داشته است.

در فاصله سالهای 1385 تا 1395 میزان تحصیلات عالی در بین زنان و مردان کل کشور افزایش یافته که در هرمزگان این آمار دو برابر شده است. با این حال هرمزگان با 16.9 و سیستان و بلوچستان با 12 درصد، کمترین سهم باسوادان دوره تحصیلی عالی را در میان باسوادان استانی به خود اختصاص می دهند. بنابراین افزایش سن ازدواج را الزاما معلول افزایش گرایش جوانان به تحصیلات عالی نمی توان دانست.

در بحث تجرد با پدیده ای بنام تجرد قطعی روبرو هستیم. تجرد قطعی، شرایطی است که پسر یا دختر به مرحله‌ای می‌رسند که امکان ازدواج را از دست می‌دهند. البته این مسئله بیشتر برای دختران مهم است، زیرا دختران بعد از  سن معینی، احتمال ازدواجشان کاهش می یابد. این بدان معنا نیست که هرگز فرصت ازدواج نداشته باشند؛ بلکه احتمال آن به حداقل می‌ رسد. بر اساس آمار سرشماری، هر چه سن ازدواج بیشتر به تأخیر بیافتد، احتمال تجرد قطعی بیشتر  می‌شود.

در سال 1385 حدود 1.34 درصد از مردان و 1.8 درصد از زنان هرگز ازدواج نکرده اند. این نسبت برای سال 1395 به ترتیب به 2.3 در مردان و 3.7 درصد افزایش پیدا کرده است. در سال 1395 نسبت تجرد قطعی زنان کل کشور  به حدود 1.6 برابر مردان رسیده است. الگوی تجرد قطعی در بین مردان و زنان مناطق شهری و روستایی تقریبا مشابه است. اما سرعت افزایش تجرد قطعی بین سالهای 1375 تا 1395 در بین زنان روستایی بیشتر از زنان شهری است و در بین مردان شهری بیشتر  از  مردان روستایی  است.

علی رغم اینکه تصور می شود  افزایش سطح تحصیلات زنان و انگیزه ادامه تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری موجب بی توجهی به ازدواج و افزایش آمار تجرد قطعی در بین زنان گشته است، اما بر اساس داده های حاصل از سرشماری 1395-1385 ، سرعت افزایش تجرد قطعی زنان بی سواد در مقایسه با زنان باسواد بیشتر است.

بر طبق آمار آخرین سرشماری در سال 1395، مجردین هرگز ازدواج نکرده 30 سال به بالا (65 بیشتر -30) هرمزگان، به ترتیب 23330 زن و 20327 مرد است. آمار مجردین هرگز ازدواج نکرده در مقایسه با سرشماری نفوس و مسکن سال 1385 بیش از دو برابر شده است. برطبق سرشماری سال 1385، به ترتیب 10081 مرد و 9624 زن 30 سال به بالا هرگز ازدواج نکرده در هرمزگان وجود داشت. آمارهای سال 1395 در بازه سنی 39-30 ساله ، نشان می دهد که 18314 زن و 17177مرد  مجرد وجود دارد.  این بازه سنی شامل متولدین دهه 1360 است. جهت بررسی علل تجرد جوانان دهه شصت استان هرمزگان، 40 دختر  و پسر متولد 1368-1362 از نقاط مختلف استان مورد بررسی قرار گرفت.

نتایج حاصل از این پژوهش که در قالب پرسشنامه و مصاحبه جمع آوری شد، نشان می دهد که علت اصلی تجرد در دختران، محدودیت در انتخاب و عدم وجود گزینه مناسب عنوان شد. در حالیکه پسران علاوه بر نبود گزینه مناسب برای ازدواج، عدم موقعیت مناسب مالی خود را نیز مهم می دانستند. دختران ترجیح می دادند با پسران مسن تر از خود، با سطح تحصیلات برابر یا کمتر از خود ازدواج کنند. در حالیکه پسران زنان کم سن و سال تر از خود را ترجیح می دادند و فاکتور تحصیلات را مهم نمی دانستند.
 شاخصه های مهم ازدواج در دختران مورد بررسی، به ترتیب اولویت: اخلاق (صداقت، ایمان، مهربانی، وفاداری، اعتمادبنفس، ادب و...)، تفاهم و درک متقابل، درآمد خوب، خانواده همسر، شغل مناسب، شخصیت مستقل وحامی، موقعیت اجتماعی، زیبایی، عشق، طبقه اجتماعی و در آخر نیز میزان تحصیلات نام برده شد. پسران نیز به ترتیب، اخلاق، خانواده خوب، زیبایی چهره، شخصیت، تفاهم ودرک متقابل، عشق، درآمد، موقعیت اجتماعی، طبقه اجتماعی، توقع کم، تحصیلات و شغل را  از  اولویت های خود در انتخاب می دانستند.

*حکیمه زارع، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی در گفتگوی اختصاصی با صبح ساحل، به بررسی ابعاد مختلف تجرد می پردازد:

عوامل تجرد و بالا رفتن سن ازدواج چیست؟

یکی از مسایلی که امروزه جامعه ما با آن مواجه شده، مساله "تجرد قطعی"  است یعنی افرادی كه هرگز ازدواج نكرده و امیدی هم به ازدواج ندارند. بر این اساس برای زنان سن 45 سالگی و برای مردان سن 55 سالگی، سن تجرد قطعی نامید شده است. در بین گروههای سنی در حال حاضر متولدین دهه ی شصت با این پدیده بیشتر مواجه شده اند. زیرا آنها با مساله "مضیغه ازدواج" روبرو شده اند، به این معنا که دختران متولد در دهه 60 با پسران متولد دهه 50 می بایست ازدواج می‌کردند و تعداد متولدین پسر در این دوره در برابر متولدین دختر بسیار اندک بوده است.

البته این مساله ناشی از اختلاف سنی حدود چهار تا 5 سال بین زوجین می باشد وگرنه بر اساس نرخ جمعیتی تعداد دختران با پسران در این زمان برابر  بوده است.  براساس آمار  11 میلیون و ۸۰۰ هزار نفر مجرد در کشور ما هرگز ازدواج نکرده اند.

تجرد قطعی یک مسئله اجتماعی به ‌شمار می‌آید؟

همانطور که آمار و ارقام نشان می دهد که تعداد افراد در آستانه تجرد قطعی در کشور ما در حال افزایش است و این مساله خود موجب پیامدهای سوئی از جمله افزایش تعداد ازدواج های سفید، دوستی های خیابانی و بیماری های روحی و جسمی مانند افسردگی و كاهش تمایل به ازدواج و تشكیل خانواده كه موجب سستی بنیان خانواده و در نتیجه نابسامانی در جامعه خواهد شد.

 علت اصلی تجرد در جوانان دهه شصت را چه می دانید؟

بر طبق دیدگاه "ساختمندی" فیلسوف اجتماعی، آنتونی گیدنز، "ساختار جامعه " و "عاملیت یا خود فرد" در شکل گیری پدیده "تجرد قطعی" نقش بسزایی دارد. ساختار فعلی جامعه ایران در سنین کم به  فرد اجازه نمی یابد که ازدواج کند زیرا شرایط اقتصادی هنوز به گونه ای نیست که جوانان در سنین پایین تر بتوانند درآمد و مسکن خود را تأمین کنند. علاوه براین، یک سری شرایط محدودیت زا در جامعه مثل این که پسران باید با دختری در سن پایین تر از خود ازدواج کنند که این سبب می شود دختران، شانس ازدواج خود را از دست بدهند یا شرایط محدودکننده دیگری مثل داشتن مدرک بالا، شغل خوب، افراد را از ازدواج دور می کند  و باعث می شود افراد ابتدا به دنبال تحصیلات بالا، اشتغال خوب باشند و بعد به ازدواج فکر نمایند.

 در بحث " عاملیت یا خود فرد" گاهی  تمام شرایط برای ازدواج جوانان آماده است اما فرد "خودخواسته" دست به ازدواج نمی زند و با توجیه اینکه تمایلی به ازدواج ندارند، خواستار ادامه زندگی به شکل مجردی هستند. علاوه براین، برخی ویژگی های شخصیتی چون: شخصیت خود محور، آرمانگرا و داشتن نقش رهبری و یا نگرش منفی نسبت به مردان یا زنان موجب می شود که فرد سبک زندگی مجردی را برای خود برگزیند.

چه راه‌کارهایی برای خروج از این وضعیت پیشنهاد می‌دهید؟

در کشور ما خانواده اساسی ترین درعین حال قدیمی ترین نهاد اجتماعی است و پویایی و استمرار آن و كاركردهایش همواره در  جامعه ما مورد توجه بوده است. بنابراین، راهکارها و پیشنهاداتی که می توان در خصوص  جهت جلوگیری از افزایش تجرد قطعی جوانان داد بر می گردد به فراهم کردن شرایط و تسهیلات لازم برای ازدواج جوانان است.

مسئولان با ایجاد فرصتهای شغلی و پرداخت تسهیلات مالی در زمان دانشجویی یا سربازی می توانند موجب تسریع امر ازدواج در سنین مناسب شوند. یکی از مسایل که  می تواند تا حدود زیادی نرخ تجرد قطعی کشور را کاهش دهد ؛ فاصله سنی  بین زوجین می باشد که در حال حاضر حدود 4 تا 5 سال است که اگر این فاصله به دو یا یک سال کاهش پیدا کند تعداد جمعیت پسران و دختران  به تعادل می رسد  و روند تجرد قطعی رو به کاهش میگذارد. در سال‌های گذشته،  ایده "ترویج آسان" از طریق رسانه ها سعی بر این داشته که سنت حسنه ازدواج را در بین جوانان بخصوص دانشجویان ترویج دهد.

اما باتوجه به تمام تبلیغات فراوان تاثیری در افزایش ازدواج نداشته است و روند تجرد قطعی همچنان در حال افزایش می باشد و لذا با برگزاری كلاس های مهارت زندگی در طول تحصیل در برنامه تحصیلی برای دانش آموزان، افزایش سطح آموزش والدین نسبت به ابعاد تربیتی و اجتماعی فرزندان از طریق فیلم ها و میزگردها به آموزش آنها در امر استقلال فرزندان برای تصمیم گیری در امور زندگی به ویژه ازدواج، آشنا نمودن فرزندان با مهارت ها و مسئولیت های زندگی آینده، توجه كردن به اصل موضوع ازدواج به جای حاشیه ها، نگرش واقع بینانه به ملاكهای ازدواج، می توان شاهد ترویج امر ازدواج در بین جوانان بود.

عکاس: سید علی هاشمی