سیمای زن هرمزگانی در سینمای مستند ایران

تا پیش از دهه 60 نقش زنان در سینمای ایران کمرنگ بود. نقش زن اصولاً در سایه حضور کاراکتر مرد گم می شد. کاراکتر زن در نقشی مکمل در برابر نقش مرد داشت، آن هم نه نقش مکملی خوب و کامل، بلکه یک نقش مکمل کمرنگ و ساده انگارانه.

کمتر فیلمی در آن برهه ساخته می شد که زن، شخصیت محوری اش باشد و موضوع فیلم را پیش ببرد. این وضعیت در سینمای مستند نیز وجود داشت. با گذشت زمان سینمای ایران تلاش کرد هم راستا با سینمای جهان نگاهی تازه به زنان داشته باشد. دنیای زنانه شان را بیشتر به تصویر بکشد. از مشکلات و توانمندی هایشان پرده بردارد.
به گزارش صبح ساحل، زنان هرمزگان در دنیای زنانه خود راز و رمزهای بسیاری دارند. زنانگی هایی که کمتر دیده و شنیده شده اند، باید هایی که نباید بر زبان جاری می شدند، قدم هایی که فراتر از حصار خانه با جنگندگی برداشته شدند، تاکنون بارها سوژه فعالیت فیلم سازان مختلف قرار گرفته که تلاش هایشان به مدد این فیلم سازان نمود پیدا کرده است. در این نوشتار چهار فیلم مستند اجتماعی که اختصاصاً به موضوع زنان هرمزگان می پردازد، را بررسی خواهیم کرد.

مریمِ جزیره هنگام – مهرداد اسکویی 1382
«مریمِ جزیره هنگام» فیلمی مستند به کارگردانی و تهیه کنندگی مهرداد اسکویی محصول ۱۳۸۳ است. این فیلم جوایزی را به دست آورده و در چندین جشنواره‌های داخلی و خارجی شرکت کرده ‌است، از جمله: دیپلم افتخار از چهارمین جشنوارهٔ ملی، فرهنگی هنری «عذرا»، ۱۳۸۳، دیپلم افتخار از «جشن فیلم کوتاه ایران»، ۱۳۸۳، هشتمین دوره جشنواره بین‌المللی محیط زیست و قوم شناختی رومانی، ۲۰۰۶، نهمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران.
این فیلم مستند داستان یک زوج سالخورده به نام مریم مهردیرستانی و همسر نیمه بینایش احمد محمدحسن را به تصویر می‌کشد که در دههٔ هفتم عمر خود در روستایی بزرگ و خالی از سکنه، به نام «غیل» زندگی می‌کنند. در روستاي غيل و روستاهاي اطراف آن، كه در جزيره هنگام واقع است، اين دو، تنها افراد حاضر در اين جزيره‌اند. تصويربرداري اين فيلم، همزمان با آغاز جنگ عراق و آمريكا و برگزاري انتخابات شورا انجام مي‌شود. اين دو رويداد، در روستايي دو نفره، آميزه‌اي از تلخي و طنز را نشان مي‌دهد.

از پَسِ برقع – مهرداد اسکویی 1383
«از پَسِ برقع» فیلمی مستند به کارگردانی و تهیه کنندگی مهرداد اسکویی محصول ۱۳۸۳ است. این مستند در جشنواره‌های داخلی و خارجی جوایزی را کسب نموده است. از جمله جشنوارهٔ مستند آمستردام، ژنو، assen هلند، جایزه ویژهٔ هیئت داوران در جشنوارهٔ فیم «مدویای» مجارستان، جایزه بزرگ اژدهای طلایی از جشنواره بین‌المللی فیلم CRACWO، لهستان، ۲۰۰۵. اسکویی موفق شد عنوان بهترین کارگردان در جشنواره فیلم فجر ۱۳۸۳ را دریافت کند.
«از پَسِ برقع» دربارهٔ مشکلات روحی و مسائل معیشتی زنان روستاهای قشم است. برخی از آن‌ها معتقدند این مشکلات توسط «مامازار» و در مراسم «زار» معالجه می‌شود. این فیلم نگاه موشکافانه‌ای به این مردم و زنان جنوب و شخصی به نام فاطمه که یک «مامازار» است و در سکوت و تنهائی مقدمات برپائی یک مراسم زار را پی می‌گیرد، دارد. در این فیلم با قشرهای آسیب‌پذیری رو به رو هستیم، زن‌هایی که از زندگی خود سخن می‌گویند و چهره و سرنوشتی شبیه به هم دارند.

رامتین شهبازی، نویسنده و منتقد فیلم، در مورد این فیلم می گوید:
«زن‌هایی که در فیلم «از پس برقع» داستان‌های زندگی خود را باز می‌گویند عموماً جزئیاتی شبیه به هم در زندگی دارند. کمتر شخصیتی را می‌توان سراغ گرفت که داستانش تفاوت زیادی با دیگری داشته باشد، اما آنچه موجب تغییراتی در فضای فیلم شده و به اسکویی این امکان را داده که به نگره‌هایی تازه دست یابد، تغییر لحن این زن‌ها در برخورد با حوادث ریز و درشت زندگی شان است. برخی از آنها هنوز شکنندگی زنانه را در برخورد با حوادث زندگی حفظ کرده‌اند و برخی دیگر، خود در سختی شبیه مردان شده‌اند.
شیوه گفتگوی اسکویی با سوژه خود در فیلم نیز جالب توجه به نظر می‌رسد. این که زنانی با این همه محدودیت حاضر می‌شوند مقابل دوربین او نشسته و رازهای مگوی خود را از زندگی شان بیان کنند، نیز خود نکته‌ای قابل بحث در کارگردانی این گونه فیلم هاست.
فیلمساز توانسته توجه و اعتماد آنها را به خود جلب کند و آنها را در موقعیتی قرار دهد تا برقع‌ها را از روی زندگی شان پس زده و به بیان حقایقی بپردازند که در پَس این برقع‌ها مدفون می‌شوند.»

در میان امواج – مینا کشاورز 1395
«آیا او در این مبارزه پیروز می شود؟» یا «در میان امواج» داستان زندگی رقیه است، زن ۳۸ ساله ای که مادر ۵ بچه است و در شهر میناب زندگی می کند.
رقیه کارش را که در خانه با صنایع دستی شروع می کند، به دلیل تجربه تلخی که از خشونت خانگی داشته تصمیم می گیرد سازمان غیر دولتی «زنان ساحل میناب» را راه اندازی کند؛ و به زنانی که در استان هرمزگان مشاغل خانگی دارند خدماتی مانند بیمه و وام بانکی ارائه دهد.
رقیه با دیدن وضعیت زنان دستفروش میناب، تصمیم می گیرد آنان را در مکان مشخصی ساماندهی کند.
طرحش را به شهرداری میناب پیشنهاد می دهد و با موافقت شهردار روبرو می شود. در زمینی در حاشیه شهر میناب که متعلق به شهرداری است، با سرمایه شخصی خودش، بازار سنتی را راه اندازی می کند.

 
در حال حاضر بیش از ۸۰۰ دستفروش زن در این بازار هفتگی کار می کنند. به روایت فیلم، بعد از عوض شدن شهردار میناب، نزدیک به ۴ سال است که شهرداری با بالا رفتن ارزش زمین، خواهان خراب کردن بازار و خلع رقیه از سمت مدیریت بازار می شود. در این مدت رقیه برای نگه داشتن بازار مقاومت می کند.
بر خلاف قرارداد موجود، شهرداری میناب از او به جرم تصاحب زمین شکایت می کند و پرونده آن ها در دادگاه در جریان است...
این مستند به هنگام تولید توانست جوایز فاند جشنواره ها و موسسات فیلم از قبیل فاند پست پروداکشن فستیوال فیلم ایدفا، فاند موسسه فیلم بیروت، فاند موسسه فیلم نروژ، فاند frittord، فاند میدنورسک را کسب کند و در ادامه توانست در پیچینگ فروم فستیوال مستند زاگرب، مدیمد، ترایبکا و شبکه مستندسازان اروپا حضور موثر پیدا کند. این مستند در استمرار موفقیتهای خود توانست نخستین نمایش خارجی خود در اکتبر ۲۰۱۶ جشنواره بین المللی فیلم مستند فیلم هایی از جنوب Film fra Sor در شهر اسلو داشته باشد و در نوامبر همان سال جشنواره بین المللی فیلم مستند تروندهایم هلند نیز نمایش موفقی داشت.

مم ما – رها فریدی 1396
سال ۱۳۹۰، پانزده سال بعد از مرگ خود خواسته‌ی ابراهیم منصفی، مادرش «حاجی مریم» دار فانی را وداع گفت. او زن پیر شگفت‌انگیزی سرشار از زندگی و خرد بود. «مُم ما» بخش کوچکی از فیلم بلند «چی چکا» ست که رها فریدی سازنده آن است و این قسمت از فیلم که حاصل تجربه و زندگی یک روزه رها فریدی در کنار حاجی مریم است، این فیلم باعث شد تا او به بازخوانی آهنگ مُم‌ ما به همراه ابراهیم علوی ( نوازنده گیتار) بپردازد.
فیلم «چی چکا – قصه شب» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی رها فریدی است. فیلم «چی چکا» که به بندرعباسی به معنی «قصه شب» ، مستندی 90 دقیقه‌ای موزیکال و مردم نگار است؛ فیلم روایتگر زندگی پر چالش خنیاگر جنوبی «ابراهیم منصفی» و معرف موسیقی محلی و معاصر بندرعباس است. «چی چکا» پنجره‌ای به جنوب ایران باز می‌کند و فرهنگ زندگی، آداب ‌و رسوم مردمان این منطقه را به تصویر می‌کشد.