حیات مسالمت‌آمیز شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های سنتی

بدیهی است که امروزه شبکه های اجتماعی گوی سبقت را در حوزه خبررسانی به دلیل دسترسی ساده، سریع و اشتراک نامحدود از رسانه‌های سنتی ربوده‌اند. تنها رسانه هایی تواسنته‌اند به زندگی نباتی خود در این وضعیت ادامه دهند که پوست انداختند و شبکه های اجتماعی را نه فقط به عنوان یک تهدید بلکه فرصتی برای ارتباط نزدیک تر با مخاطب دیدند. این رسانه ها از منبع نامتناهی فضای مجازی برای تازه و مردمی‌تر شدن بهره‌جستند. در گزارش زیر تلاش شده، چالش هایی که شبکه‌های اجتماعی برای فضای رسانه ایجاد کرده‌ است را بررسی کنیم. 

 عصر دیجیتال و چالش‌های فضای مجازی و رسانه‌های سنتی
عصر دیجیتال و همه‌گیری آن قدرت حاکمیت بسیاری از رسانه های کاغذی را از آنها سلب و عرصه را بر آنها تنگ کرد. بارزترین چالش در این جدال «سرعت» است.
در این گزارش با سید رضا هاشمی زاده دکترای علوم ارتباطات، مدرس و استاد دانشگاه گفت و گو کردیم، او در این خصوص گفت:«بعدازاینکه وب همه‌گیر شد، رسانه‌های مکتوب مثل روزنامه‌ها و مجلات عقب ماندند و اولین چالشی که برای آن‌ها ایجاد شد «چالش سرعت» بود. واضح است که سرعت انتشار اخبار و اطلاعات امروز به کسری از ثانیه رسیده است. هر رویدادی در هرجای جهان رخ دهد به‌سرعت و به شکل‌های متفاوت از تارنماها، وب‌ها و ابزارک های موجود در تلفن همراه منتشر می‌شود. این چالش سبب شد بسیاری از رسانه‌های سنتی در حوزه سرعت انتشار رویدادها از فضای مجازی عقب بمانند.»
 تلفن هوشمند به‌عنوان در دسترس ترین ابزار عصر دیجیتال به همراه دائمی افراد از کوچک تا بزرگ بدل شده است. این موضوع بدان معنا است که یک فرد در هرجای جهان امکان تولید خبر، بازنشر یا دست‌به‌دست کردن آن را به‌طور نامحدود دارد. درواقع چالش بعدی که شبکه‌های مجازی برای رسانه‌های سنتی ایجاد کردند «امکان بازنشر» است. هاشمی زاده امکان بازنشر گسترده‌ی مطالب و محتواهای موجود در فضای مجازی را به‌عنوان یک چالش جدی سر راه رسانه‌های مکتوب دانست و همین موضوع را علت اصلی تغییر رویه‌ی بسیاری از رسانه‌های سنتی مثل مجلات و ژورنال‌های معتبر دنیا از شکل مکتوب به شکل دیجیتال و الکترونیکی و قابل‌عرضه بر روی وب‌سایت‌ها و انواع و اقسام وسایل دیگر عرصه دیجیتال اذعان کرد.
سرپا ماندن یک روزنامه هزینه‌های گزافی دارد از هزینه کاغذتا نیروی انسانی. درواقع رسانه‌های سنتی به مجموعه‌ای از نیروی کار از خبرنگار، ویراستار، سردبیر، نیروی توزیع و غیره احتیاج دارد. این در حالی است که فضای مجازی این امکان را ایجاد کرده که یک کانال یا صفحه خبری با ده‌ها هزار نفر دنبال کننده و مخاطب تنها توسط یک نفر تغذیه می‌شود؛ بنابراین «هزینه» چالش است که استاد هاشمی زاده نیز آن را تائید کردند «چالش سوم چالش هزینه است. فضای مجازی تقریباً بی هزینه است و کسانی که در این فضا فعال هستند هزینه‌ای برای کاغذ چاپ و توزیع نمی‌دهند. نهایتاً هزینه‌ی اینترنت پرداخت می‌کنند. در رسانه‌های مکتوب بشدت این مسئله هزینه زا است. نیروی انسانی برای این رسانه‌ها هزینه زیادی دارد.»
هاشمی زاده «مولتی‌مدیا» بودن رسانه‌های مجازی را به‌عنوان چالش بعدی قلمداد کرد:« رسانه‌های مجازی امکان استفاده از صدا، فیلم، تصویر، استفاده از پیوند‌های مختلف و بحث هشتگ خوانی رادارند. مجموع این‌ها قدرت فراگیری و جذابیت بیشتری را به فضای مجازی می‌دهد.

 پایان عصر رسانه‌های مکتوب فرارسیده است؟
ریزش گسترده مخاطبان رسانه‌های سنتی بسیاری از آن‌ها را به انزوا کشاند همین موضوع باعث شد که جمع کثیری از کارشناسان این حوزه پایان عصر رسانه‌های سنتی را پیش‌بینی کنند. آن‌ها معتقدند رفته‌رفته با گستردگی تکنولوژی و دیجیتال جایی برای رسانه‌های مکتوب باقی نمی‌ماند.»
هاشمی زاده اما این موضوع را رد می‌کند:«علی‌رغم اینکه کارشناسان می‌گویند پایان عصر رسانه‌های مکتوب فرارسیده شخصاً معتقدم این اتفاق نمی‌افتد. این رسانه‌ها به‌هرحال مشتریان و مخاطبان خودشان رادارند و هنوز هم در بین مردم هستند کسانی که از این رسانه‌ها نیاز خبری خود را تأمین می‌کنند. منتهی نیازشان متفاوت است. شناخت این نیازها و نیازسنجی آن باید توسط رسانه‌های مکتوب انجام شود. عبور از عرصه خبر به پسآ خبر؛ عرصه تحلیل و تفسیر، ارائه دیدگاه‌های کارشناسی و استفاده از نظرات و آرا کارشناسان راهکاری برای دوام و بقا است. رسانه‌های مکتوب از حوزه خبر به حوزه پسا خبر باید تغییر ماهیت دهند. منظور از حوزه پسا خبر فرآورده‌هایی مثل گزارش‌ها، مصاحبه‌ها، تحلیل و تفسیرهایی که بعد از یک واقعه‌ای رخ می‌دهد. مصرف‌کننده‌های رژیم رسانه‌های مکتوب علاقه‌مندند آن چیزی که در فضای مجازی به علت سرعت زیاد و شتابی که در انتشار اخبار در این فضا دیده نمی‌شود و به آن دسترسی ندارند، به‌صورت تکمیلی، جامع‌تر و تحلیلی‌تر در فضای رسانه‌های مکتوب ببینند و مطالعه کنند.
فضای مجازی قطعاً برای رسانه‌های سنتی فرصت است. امروز بسیاری از رسانه‌های معروف، بنگاه‌های خبری بزرگ و خبرگزاری‌ها بخشی از فعالیت‌های خودشان را در فضای مجازی دنبال می‌کنند و دارای پیوست فضای مجازی هستند. این پیوست به آن‌ها کمک کرده که مخاطبانشان را از دست ندهند، بنابراین درباره رسانه‌های مکتوب یک تعامل دوطرفه را پیشنهاد می‌دهم. امروز با دنیای رسانه تعاملی همراه هستیم. دنیای رسانه‌های یک‌صدا و یک‌طرفه به پایان رسیده حتی در مورد تلویزیون و رادیو، آن‌ها نمی‌توانند حالت تحکمی با جامعه مخاطب برخورد کنند. جامعه‌ای که یک تلفن همراه دارد انسان معمولی نیست و شهروند خبرنگار هست. هرکسی که یک تلفن همراه دارد یک رسانه است ».

 خوبی‌ها و بدی‌های فضای مجازی در انتشار اخبار
منبع اخبار منتشرشده در بستر مجازی اصلی‌ترین ایرادی است که مخالفان شبکه‌های اجتماعی به آن وارد می‌کنند. گسترش «فیک نیوزها» درصد اعتماد به بستر مجازی را تا حد زیادی کاهش داده است. به‌طورکلی اطلاعات نادرست در چنین محیط‌هایی منتشر می‌شود. درواقع وجه منفی فضای مجازی گسترش اطلاعات غیرقابل‌اعتماد و غلط است.
هاشمی زاده نیز این فضا را زرد، غیرواقعی و جعلی می‌داند و معتقد است این امکان وجود دارد که این وجه فضای مجازی می‌تواند تمام محاسن آن را زایل کند.
«در حال حاضر با فیک نیوزهای متفاوتی روبه‌رو هستیم که بادستکاری در اطلاعات به‌صورت غیرقابل استناد آن را منتشر می‌کنند. آلودگی اطلاعات در فضای مجازی خیلی بالا است. شبه‌اطلاعات موضوع دیگری که در این فضا با آن درگیر هستیم، یعنی اطلاعاتی که شبیه محتوا و اخبار واقعی است و مصرف‌کننده و مخاطب را گمراه می‌کند.
 در یک نشریه سردبیر اطلاعاتی که خارج می‌شود را کنترل می‌کند. این موضوع در فضای مجازی قابل‌کنترل نیست درواقع دروازه‌بانی خبر در این فضا وجود ندارد؛ اما تصحیح کردن این اطلاعات توسط منابع معتبر سدی است در مقابل هجمه اخبار جعلی».
سرعت، بازنشر، دسترسی ساده، قابلیت چندرسانه‌ای (صدا، تصویر و ویدئو)، دربرگیری، پوشش لحظه‌به‌لحظه یک رویداد از خوبی‌های فضای مجازی است که از عهده رسانه‌های مکتوب برنمی‌آید. حتی خبرنگاران رسانه‌های سنتی برای بررسی اخبار فوری از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. گاهی کاربران شبکه‌های اجتماعی، گزارش وقایع را قبل از رسانه‌های سنتی می‌دهند.
«درمجموع خوبی‌ها و محاسن فضای مجازی بر کفه ضعف‌ها می‌چربد البته بستگی به نوع استفاده دارد». نکته‌ای که استاد هاشمی زاده بر آن تأکید کرد.

 چگونه اخبار دروغ را در فضای مجازی شناسایی کنیم؟
«سواد رسانه‌ای» مهارتی است که امروزه بران تأکید می‌شود. اینکه ما چگونه خبر جعلی را تشخیص دهیم به میزان سواد رسانه‌ای ما بستگی دارد.
به گفته هاشمی زاده بهتر است به‌طورکلی در فضای مجازی بنا را بر اعتماد کامل نگذاریم زیرا شناسایی اخبار جعلی آسان نیست.
دانشگاه استنفورد فهرستی از ترفندها برای شناساییِ خبر‌های جعلی یا «فیک نیوز» در سال 2018 ارائه کرده است که در ادامه به بخشی از آن اشاره می‌کنیم:
۱- به سرخط‌ خبرها با دیده‌ شک بنگرید :
سرخط خبرهای جعلی اغلب جالب هستند و با حروف بزرگ و علامت تعجب می‌آیند. اگر سرخط خبر باورناپذیر باشد این احتمال هست که خبر جعلی باشد.
۲- منبع خبر را نگاه کنید: 
مطمئن شوید که خبر از منبعی معتبر و مستقل به دست شما می‌رسد. اگر خبر از وب سایتی به دست شما رسیده که برایتان آشنا نیست درباره‌ آن وب‌سایت اطلاعات کسب کنید.
۳- وب سایت‌های وابسته به دولت‌ها و حکومت‌ها و نهادهای حکومتی را بشناسید.
۴- به فرمت‌های نامتعارف توجه کنید:
بسیاری از خبرهای جعلی در خود خطاهای املایی و گرامری دارند و فرمت ظاهری‌شان هم غیرعادی است.
۵- به عکس‌ها توجه کنید: گزارش‌های خبریِ جعلی اغلب با عکس‌ها یا ویدئوهای دستکاری‌شده همراه هستند. گاهی عکس موردنظر معتبر است اما درجایی غیر از پیش‌زمینه‌ خودش به‌کاررفته است. می‌توانید عکس را در اینترنت جست‌وجو کنید تا دریابید از کجا آمده است.
۶- به تاریخ‌ها توجه کنید:
 گزارش‌های خبریِ جعلی ممکن است زمان‌بندی‌هایی داشته باشند که بی‌معنا باشد یا ممکن است در آن‌ها، زمان رخدادها تغییر داده‌شده باشد.
۷- شواهد را چک کنید:
منابعی که در آن‌ها نام نویسنده آمده است را بررسی کنید. نبود هیچ منبعی یا بی‌نام بودن نویسنده می‌تواند نشانه‌ جعلی بودنِ خبر باشد.
۸- به دیگر گزارش‌ها هم توجه کنید:
 اینکه هیچ منبع دیگری آن خبر را گزارش نکرده است می‌تواند نشانه‌ جعلی بودن خبر باشد.
۹- آیا خبر طنز است؟ گاهی دشوار است میان خبر جعلی و مطلب فکاهی تمایز بگذاریم. بررسی کنید که آیا منبع خبر به مطالب طنز معروف است و آیا جزئیات خبر و آهنگ خبر نشان از طنز بودن دارد.
۱۰-  برخی خبرها عمداً دروغ هستند: 
با نگاهی انتقادی درباره‌ خبرهایی که می‌خوانید، بیندیشید و فقط آن‌هایی را بازنشر کنید که می‌دانید موثق هستند.