«کاریزا»؛ مرگ در حفاظ حفاظت

«کاریزا» را وقتی سه ماهه بود، پیدا کردند. اهالی روستای کاریزای خیرآباد شهرستان رودان نخستین‌بار یافتنش. گفتند خبری از مادرش نبود. وقتی مادرش را نیافتند، جسم گرسنگی کشیده‌اش را به بندرعباس آوردند. گفتند حالش بهتر می‌شود.  روانه باغ پرندگانش کردند. بهتر شد اما دیگر نمی‌توانست در طبیعت از خودش محافظت کند. یک قفس بزرگ، تلی از خاک و چند سنگ شد کاشانه‌اش. سه‌شنبه(21 مردادماه) بود که خبر رسید کاریزا جان داده. طناب دارِ حادثه افتاد بر گردنش و نفسش را گرفت. تقصیر کرونا بود؟ آخر باغ را خلوت کرده بود. وقتی آفتاب، تازه تن سنگینش را می‌خواست از پشت کوه بکند، کاریزا جان داد. گونه‌ی جانوری باارزش و در معرض خطر انقراض، قبل از اینکه سه سالگیش تمام شود، قفسش خالی شد.

از نژاد بلوچی بود

دو نوع خرس در ایران زیست‌بوم دارند. خرس قهوه‌ای و خرس سیاه بلوچی. کاریزا خرس سیاه آسیایی، زیرگونه‌ای از نژاد بلوچی بود. این خرس‌ها گیاه‌خوارند. غذای اصلی‌شان در هرمزگان، بیشتر خرما است. کُنار، عسل، انجیر و پسته وحشی نیز می‌خورند. ارتفاعات بشاگرد، رودان و هشتبندی زیستگاهشان در هرمزگان است. این دومین خرس از زیستگاه رودان بود که از خاموشی نفسش باخبر شدیم. شش سال پیش هم، خرسی در برخورد با خودرو سواری جان سپرد. خرس‌ها این سال‌ها قربانی جدال پلنگ و مردم هم شده‌اند. خیلی راحت در تماس با لاشه سمی طعمه پلنگ، جان می‌دهند. برخی فعالان محیط‌زیست می‌گویند شاید مادر کاریزا هم به دلیل تعارض، در ارتفاعات جان داده بود.

  از سهل‌انگاری تا انقراض

«مرتضی آریانژاد»، فعال محیط‌زیست، از معدود کسانی‌است که مطالعات بسیاری در مورد خرس سیاه آسیایی در هرمزگان انجام داده‌است. تصاویر بسیاری از این گونه با دوربین‌های او در زیستگاه‌های مختلف خرس رصد شده‌است. همین چند وقت پیش بود که  فیلمی منتشر کرد و دوستداران محیط‌زیست از سلامت یک خرس سیاه آسیایی در هرمزگان، سر ذوق آمدند. این خوشحالی دیری نپائید. خبر خفگی کاریزای دو ساله، آتش به جان همگان زد. آریانژاد جدایی دو سال پیش کاریزا از طبیعت را اندوه بزرگی برای فعالان محیط‌زیست درآن زمان توصیف می‌کند. چراکه کاریزا دیگر نمی‌توانست هرگز به طبیعت بازگردد. او می‌گوید: «این موج ناراحتی که از مرگ کاریزا به وجود آمده، باید دو سال پیش شکل می‌گرفت. با تدابیر بهتر و استفاده از کسانی که اطلاعات کامل‌تری درمورد این گونه داشتند، می‌شد از کاریزا، بهتر نگه‌داری کرد. این خرس از گونه‌های خیلی نادر در دنیا بود. این گونه‌های جانوری باید در شرایط ویژه‌ای نگه‌داری شوند که به‌راحتی، با یک سهل‌انگاری از بین نروند». به گفته‌ی او مرکز بازپروری جانوران، برای خدمات پزشکی یا نگه‌داریشان در هرمزگان وجود ندارد. درحالی‌که استان هرمزگان تنوع زیادی از جانوران و پرندگان کمیاب را داراست. آریانژاد درمورد استانداردهای محل نگه‌داری خرس‌ها می‌گوید: «فضای مناسب زندگی خرس را بیش از 100 متر است. امکانات محیطی طبیعی مانند درخت یا تخته سنگ بزرگ باید برایش فراهم باشد. مرگ با طناب، نشان از نگه‌داری در شرایط غیرطبیعی است. وقتی نمی‌توان از حیوانی در طبیعت حفاظت کرد، باید در شرایطی مشابه طبیعت نگه‌داری شود. بیشتر مکان‌های نگه‌داری گونه‌های جانوری در کشور استانداردهای لازم را ندارند». پلنگ و خرس سیاه آسیایی دو گونه مهم جانوری استان به‌شمار می‌آیند. آریانژاد، آموزش، حمایت و کاهش تعارض‌ جانداران و مردم را برای حفظ این دو گونه‌ جانوری استان لازم می‌داند.

   معاون فنی محیط‌زیست استان از علت انتقال کاریزا به باغ پرندگان بندرعباس می‌گوید

 کمبود فضای مناسب نگه‌داری گونه‌های خاص جانوری در استان

 مرگ کاریزا افسوس‌های بسیاری را به همراه داشت. درحالی‌که بسیاری مدیریت باغ پرندگان بندرعباس را به کم‌کاری محکوم می‌کنند، برخی همچنان به‌دنبال علت جدایی کاریزا از طبیعت اند. انتقال و نگه‌داری توله خرس در باغ پرندگان، دو سال پیش نیز مخالفان بسیاری داشت. علت مرگ دردناک کاریزا، این سوال را مطرح کرد که چرا اداره‌کل محیط‌زیست هرمزگان، او را به آن مکان منتقل کردند. به سراغ «میثم قاسمی»، معاون فنی اداره‌کل محیط‌زیست استان هرمزگان می‌روم تا به این پرسش‌ پاسخ دهد.

   «کاریزا» چگونه از زیستگاه اصلی‌اش جدا شد؟

اردیبهشت 97 گزارشی به سازمان محیط‌زیست استان، درمورد یافتن توله خرس و تحویلش به اداره محیط‌زیست شهرستان رودان، اعلام شد. مردم محلی در کوه، توله خرس را بدون مادر و سرگردان یافته بودند. اگر مردم این توله را ابتدا بادلسوزی، از طبیعت جدا نمی‌کردند، با توجه به اینکه احتمال داشت مادر توله در آن حوالی حضور داشته باشد، اشتباه نخست رخ نمی‌داد. چون خرس‌ها گاهی توله‌هایشان را برای حفاظت و دور نگه‌داشتن از دسترس انسان‌ها، در مکانی پنهان می‌کنند. جدایی کاریزا از محیط زندگی‌اش، او را از چرخه زندگی طبیعی‌اش خارج کرد. همکاران ما در رودان، تا سه روز بعد توله را در کوه رها و تحت نظر قرار دادند، تا مادرش پیدا شود. پس از عدم بازگشت خرس مادر، این توله چون شیرخوار و از لحاظ جسمی ضعیف بود، برای خدمات دامپزشکی و حفاظت، به بندرعباس انتقال داده شد. پس از انتقال به مرکز استان، در مکان قرنطینه مجموعه باغ پرندگان بندرعباس، تحت نظارت دامپزشک، نگه‌داری می‌شد. پس از قرنطینه و بهبود وضعیتش، با نظارت اداره‌کل محیط‌زیست و اعمال استاندارهای نگه‌داری، به فضای بزرگتر برای نگه‌داری منتقل شد. حدود یک‌سال، تا پیش از مرگش، در آن قفس نگه‌داری شد.

  محل نگه‌داری این توله خرس آسیایی استاندارهای لازم را داشت؟

مکان نگه‌داری حداقل‌ استانداردها را داشت. این توله نیاز به مراقبت مستقیم داشت. چون کامل از مادر جدا و ارتباطش با طبعیت قطع شده‌ بود. همان سال، دو توله در استان‌های دیگر پیدا و ظرف مدت کوتاهی تلف شدند. کاریزا تنها توله‌ای بود که پس از حفاظت، دوسال زنده ماند اما در یک حادثه جان باخت.

  واگذاری کاریزا به «باغ پرندگان» بندرعباس به دلیل نبود مکان مستقل برای نگه‌داری گونه‌های کمیاب جانوری در استان بود؟

توله خرس به باغ پرندگان واگذار نشد. او به امانت در اختیار باغ پرندگان بود. فضای کافی برای نگه‌داری توله خرس در سطح استان وجود نداشت. انتقالش به تهرآن یا استان‌های دیگر نیز، به دلیل تفاوت شرایط آب‌وهوایی زندگی این گونه، ممکن نبود. به‌همین دلیل، با توجه به فضای موجود در باغ پرندگان بندرعباس، به این مکان منتقل شد.

  اداره‌کل محیط‌زیست استان بر شرایط نگه‌داری کاریزا نظارت داشت؟

نظارت کامل از سوی همکاران ما در اداره‌کل محیط زیست استان و دامپزشک مجموعه باغ پرندگان وجود داشت. واکنش اداره‌کل محیط‌زیست به تلف‌شدن این گونه‌ی کمیاب جانوری چیست؟ به باور فعالان محیط‌زیست، این اتفاق بر اثر سهل‌انگاری باغ پرندگان افتاده است.آنچه مسلم است، این اتفاق بر اثر یک اتفاق ناخواسته رخ داده ‌است. برخی گفته بودند که این توله چرا با طناب بسته شده بود؟ این توله در قفس آزاد بوده‌است. طناب درِ قفس موجب خفگی و مرگ توله خرس شده است.

 
 آماری از تعداد خرس‌های موجود در زیستگاه‌های هرمزگان وجود دارد؟

آمار دقیقی وجود ندارد. سرشماری و برآورد جمعیت گوشتخواران بزرگ جثه و گونه‌های راس هرم، با مشاهده مستقیم میسر نیست. محققان با کمک ابزارهایی از قبیل دوربین‌های تله‌ای و ردیاب‌های ماهواره‌ای، جمعیت این گونه‌ها را تخمین می‌زنند. طبق تحقیقات صورت گرفته، براساس محدوده پراکنش و زیستگاه‌های بالقوه مطلوب، حداکثر 50 قلاده خرس سیاه آسیایی(زیرگونه بلوچی) در استان هرمزگان وجود دارد.

  اداره‌کل محیط‌زیست استان هرمزگان، تاکنون چه اقدامات حمایتی برای این گونه کمیاب جانوری انجام داده ‌است؟

پروژه حفاظت از خرس سیاه آسیایی در استان هرمزگان، از مردادماه سال 1388، با انجام اولین سفر میدانی آغاز شد. بررسی دقیق پراكندگی، بررسی رژیم غذایی خرس سیاه در فصل‌های مختلف و همچنین بررسی تعارض میان انسان و خرس سیاه، از اولین اهداف این پروژه حفاظتی بود. براساس مدارك مستند(فیلم، عكس، ردپا و سرگین) خرس سیاه در زیستگاه‌های شهرستان بشاگرد، رودان و كوه‌های شمالی شهرستان میناب و شمال شرق شهرستان حاجی‌آباد شناسایی شد. حضور این گونه در منطقه حفاظت‌شده كوه باز و پیداشدن شواهدی از حضور این گونه در منطقه حفاظت‌‍شده گنو، در شمال بندرعباس، نشان از این بود كه خرس سیاه علاوه‌بر ارتفاعات پیوسته شرق استان، در زیستگاه‌های جدا از هم، در مركز و شمال هرمزگان نیز حضور دارد. پس از چهار سال مطالعه و بررسی وضعیت زیستی و مشكلات حفاظتی غربی‌ترین جمعیت خرس سیاه در دنیا،  نیاز مبرم به مدیریت جمعیت و زیستگاه‌های خرس سیاه، نیاز به برنامه بلند‌مدت حفاظتی احساس ‌شد كه بتواند آینده و بقاء این گونه ارزشمند را تضمین كند. به همین دلیل طرحی بلندمدت و 10 ساله از خرداد 1392 با عنوان «برنامه‌ریزی راهبردی برای حفاظت از خرس سیاه آسیایی در استان هرمزگان» تدوین شد. اهداف این برنامه راهبردی بررسی اندازه و پایش جمعیت، با استفاده از ابزارهای نوین مطالعه حیات‌وحش، برای بررسی علل تعارض انسان و خرس سیاه و ارائه راهكارهایی برای مدیریت و كاهش آن بود. علاوه‌بر فعالیت‌های میدانی و مطالعاتی، اقدامات آموزشی از قبیل کارگاه آموزشی برای دانش‌آموزان و جوامع محلی، همراه با تهیه اقلام آموزشی در حوزه روستاهای محدوده زیستگاه خرس سیاه انجام شد. به منظور ارتقا وضعیت اقتصاد خانوارهای روستاهای مذکور، از هنر صنایع‌دستی زنان روستایی حمایت شد. جشنواره‌های خرس سیاه در شهرستان‌های میناب و بندرعباس اجرا شد.

  پس از مرگ کاریزا و لزوم توجه بیشتر به خرس سیاه آسیایی، اداره‌کل محیط زیست استان چه برنامه‌هایی را در آینده برای حفاظت بیشتر از این‌گونه دارد؟

حمایت از شكل‌گیری گروه‌های محلی حافظ گونه و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در این زمینه، مطالعه و شناسایی زیستگاه‌های مستعد، برای ارتقا درجه حفاظتی آنها از برنامه‌های آینده سازمان محیط‌زیست به شمار می‌آید. تقویت و بكارگیری نیروهای محیط‌بان و آموزش و تجهیز آنها، اجرای برنامه‌های پایش، اجرای دوره‌های آموزشی برای گروه‌های دانش‌آموز و جوامع محلی ساكن در محدوده زیستگاه خرس، تهیه و توزیع اقلام آموزشی برای گروه‌های هدف مذكور، اجرای واكسیانسیون دام‌های اهلی روستاهای حاشیه و درون زیستگاه خرس و پیگیری تصویب برنامه عمل خرس سیاه در شورای برنامه‌ریزی استان سایر برنامه‌های حفاظتی سازمان است.

  «مصطفی خادم»، رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری بندرعباس، از جزئیات مرگ کاریزا می‌گوید

 طناب حادثه بر گردن توله خرس

کاریزا پس از انتقال به بندرعباس، در باغ پرندگان مامن گرفت. فضای مناسب نگه‌داری دیگری، به گفته‌ی معاون فنی اداره‌کل محیط‌زیست استان، برایش وجود نداشت. باغ پرندگان، زیرمجموعه سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری بندرعباس است. این مجموعه با مساحتی بالغ بر 6.2 هکتار در مجموعه بزرگ طبیعت، در چهار کیلومتری جاده بندرعباس- میناب قرار گرفته ‌‎است. فعالان محیط‌زیست مرگ کاریزا را یک سهل‌انگاری می‌دانند. به باورشان، این‌گونه خاص جانوری، تنها قربانی نبوده و نیست. دوست‌داران طبیعت، از دست‌دادن کاریزا را خسارتی جبران‌ناپذیر می‌دانند. «مصطفی خادم»، رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری بندرعباس، در گفت‌و‌گو با «صبح‌ساحل» از شرایط نگه‌داری و جزئیات مرگ کاریزا،  توله خرس سیاه آسیایی بیشتر می‌گوید.

  شرایط نگه‌داری کاریزا چگونه بود که این توله خرس، با یک طناب خفه و جان داد؟

کاریزا به مدت دوسال در این مکان نگه‌داری می‌شد. در این مدت دوسال، شرایط نگه‌داریش مورد تائید دامپزشکی و اداره‌کل محیط زیست استان بوده و وضعیت رو به رشدی داشت. تا پیش از مرگ هم مشکل خاصی نداشت. غذا و جایگاه نگه‌داری‌اش نیز مناسب بود. حتی زمانی که در قرنطینه بود، جایگاه ویژه‌ای به او اختصاص داده شد. هرچند که انتقاداتی هم وجود داشت که چرا یک حیوان، در باغ پرندگان نگه‌داری می‌شود. چاره‌ی دیگری اما نبود. ما در جهت کمک به محیط‌زیست و اهمیتی که  برایمان داشت، او را پذیرفتیم.

  چگونه کاریزا با طناب خفه شد؟

این اتفاق در نیمه شب، زمانی که باغ تعطیل و رفت‌وآمد کمتری وجود داشت، رخ داد. در ساعت 5:30 صبح نگهبانان باغ متوجه این موضوع شدند. درِ قفس با یک طناب بسته شده بود. حیواناتی مانند خرس بسیار بازیگوش هستند. کاریزا طنابی که بیرون از قفس، در با آن بسته شده بود را به داخل قفس کشیده. بر اثر بازی با طناب، آن به دور گردنش گیر می‌کند و در نهایت این اتفاق ناگوار میفتد.

  قفس نگه‌داری کاریزا به گفته‌ی فعالان محیط‌زیست استاندارهای لازم از جمله فضای کافی و ساختار مشابه طبیعت را نداشت. در این مورد توضیح می‌دهید؟

قفس نگه‌داری توله خرس، مورد تائید دستگاه‌های مرجع بوده است. مرگ کاریزا یک حادثه بود که ارتباطی به شرایط نگه‌داری او نداشت.

  هزینه نگه‌داری کاریزا را باغ پرندگان پرداخت می‌کرد یا بودجه‌ای برای نگه‌داری‌اش از سوی سازمان محیط‌زیست در اختیارتان قرار گرفته بود؟

باغ پرندگان درآمد آنچنانی ندارد. این باغ بیشتر برای جذب گردشگر ایجاد شد. هزینه نگه‌داری‌اش را سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهری شهرداری بندرعباس پرداخت می‌کرد. سازمان محیط‌زیست استان، بودجه‌ای بابت این موضوع دریافت نمی‌کرد.