آلودگی‌های نفتی سدی مقابل تنفس تالاب‌ها

تالاب‌ها زیستگاه‌های پویایی هستند که پیوند حیاتی بین زمین و آب به وجود می‌آورند. این اکوسیستم‌ها گهواره‌های تنوع زیستی دنیا هستند که با فراهم کردن آب و قابلیت زادآوری اولیه، نقش مهمی در بقای گونه‌های گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا می‌کنند. هرمزگان دارای 19 تالاب است که چهار تای آن‌ها بین‌المللی هستند. در فصل پاییز 90 گونه پرنده به این تالاب‌ها مهاجرت می‌کنند. کوچ پرندگانی چون کاکايی پشت سياه، پرستو دريايی بدصدا، حواصيل سبز، اگرت ساحلی و عقاب ماهيگير، فرصت مناسبی برای جذب گردشگر در اختیار استان می‌گذارد. چند صباحی است اما عوامل انسانی باعث به خطر افتادن این زیست‌بوم شده‌است. مردادماه امسال بخش عظیمی از درختان حرا در تالاب تیاب خشک شدند. آلودگی‌های نفتی در این موضوع، نقش پررنگی داشتند. در ادامه، تأثیرات نامطلوب این آلودگی‌ها را بررسی می‌کنیم. برای آشنایی بیشتر با وضعیت تالاب‌های استان، با ما همراه شوید.

 
 ارزش زیستی تالاب‌ها
تالاب ها یكی از مهم ترین زیستگاه های طبیعی در جهان هستند و دارای فواید بسیاری به ویژه گردش انرژی در محیط‌زیست هستند. جانوران و گیاهان در این محیط آبی به هم وابسته اند و از لحاظ تحقیقاتی و آموزشی بر زیستگاه حیات وحش، ذخایر گیاهی، فواید هیدرولوژیك و موقعیت گردشگری، حائز اهمیت هستند. تالاب‌های طبیعی جزو اکوسیستم‌های فعال و حیاتی زمین هستند که به بقای گونه‌های جانوری و گیاهی کمک می‌کنند. به طور کلی، از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی که در سطح جهان یافت شده‌اند، بیش از ۴۰ درصد آن‌ها در تالاب‌های طبیعی زندگی می‌کنند. اکوسیستم‌های آبی کشور به منزله سرمایه‌هایی با ارزش به شمار می‌آیند که تنظیم آب‌های زیرزمینی در محیط پیرامون، صید پرندگان آبزی و ماهیان، تأمین منابع تعلیف دام و همچنین حصیر بافی و غیره در گرو حفاظت از این سرمایه طبیعی بشر است.

 آشنایی با تالاب‌های بین‌المللی هرمزگان
دلتای رود شور، شیرین و میناب رویشگاه مهم مانگرو
تالاب «دلتای رود شور، شیرین و میناب» در فاصله 10 تا 70 کیلومتری شرق بندرعباس قرار دارد. پوشش گیاهی این تالاب، درختان حرا و گونه‌های آکاسیا، کهور، کنار و گونه‌های شور پسند در دشت ساحلی است. همچنین محل زندگی بسیاری از پرندگان آبزی، کنار آبزی مهاجر و انواع ماهیان است. این منطقه رویشگاه مهمی برای مانگرو در استان هرمزگان است. محدوده این تالاب در سال 1387 بازنگری و مساحت آن به 78 هزار و 99 هکتار افزایش یافت.

 خورخوران زیستگاه بی‌مهرگان
 تالاب «خورخوران» با مساحت 102 هزار هکتار، در سواحل شمالی خلیج‌فارس، حد فاصل بندر خمیر و بندر لافت قرار دارد. پوشش گیاهی این تالاب، درختان حرا و گیاهان شور پسند است. بی‌مهرگان دریایی، مارهای دریایی، پستانداران دریایی و پرندگان مهاجر و بومی در تالاب خورخوران زندگی می‌کنند.

 شیدرو جزیره بکر مرجانی
تالاب «شیدور» با مساحت 870 هکتار، بین دو جزیره لاوان و هندورابی قرار گرفته است. این تالاب یکی از چهار جزیره مرجانی بکر خلیج‌فارس به‌ شمار می‌آید. شیدور یکی از جزیره‌های ایرانی در خلیج‌فارس و از توابع شهرستان ابوموسی استان هرمزگان است. این تالاب، تا حدودی مسطح و پوشیده از انواع گیاهان شور پسند، دارای سواحل صخره‌ای و در بعضی مناطق ماسه‌ای است. این جزیره به دلیل وجود مارهای سمی زیاد «مارو» نام گرفته است و مورد علاقه محلی‌ها نیست. هم‌چنین به دلیل ارزش بالای تالاب شیدور برای محیط‌زیست خلیج‌فارس، این جزیره غیرمسکونی اعلام ‌شده‌است. جزیره مارو از بهترین محل‌های لانه گزینی پرندگان در خلیج‌فارس است و همه‌ساله پرندگانی آبزی متنوعی به شیدرو کوچ می‌کنند.

 دلتای رود گز و حرا زیستگاه چندل و حرا
چهارمین تالاب بین‌المللی استان، «دلتای رود گز و حرا» با مساحت 27 هزار و 827 هکتار، در شمال شرقی تنگه هرمز و در حد فاصل شهرستان‌های سیریک و جاسک است. این تالاب ساحلی‌دریایی هم‌سطح دریا متشکل از جنگل‌های حرا، سواحل شنی و کفه‌های گلی است. در این تالاب دو گونه گیاهی آبزی حرا و چندل می‌رویند و زیستگاه پرندگان آبزی و کنار آبزی مانند پلیکان پاخاکستری، صدف خوار، گیلانشاه حنایی، گیلانشاه بزرگ، عقاب خالدار، سارگپه پابلند و عقاب دریایی دم‌سفید و به شمار می‌آید.

گفت‌وگو با «داود مرزی زاده»، مدیر روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط زیست هرمزگان درباره تأثیرات نامطلوب آلودگی‌های نفتی بر تالاب‌ها
 
 مرگ تدریجی اکوسیستم حرا
برای آشنایی بیشتر با تالاب‌های هرمزگان و سر در آوردن از نقش آلودگی‌های نفتی به سراغ «داود مرزی زاده» رفتیم. او رئیس روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان است که وضعیت فعلی تالاب‌های استان را برای‌مان روشن کرد. در ادامه گفت‌وگوی صبح ساحل را دنبال کنید.

 تالاب‌های هرمزگان زیستگاه چه گونه‌های جانوری است؟
بسیاری از آبزیان مراحل اولیه رشد و تکثیر خود را در جنگل‌های مانگرو سپری می‌کنند. زیستگاه انواع ماهی و میگو، خرچنگ‌ها و مارهای دریایی و بسیاری از پرندگان آبزی و کنار آبزی نظیر انواع حواصیل‌ها، اگرت ساحلی، سلیم‌خرچنگ‌خوار، صدف خوار، کفچه‌نوک، آبچلیک پا سرخ، گیلانشاه‌ها، پلیکان پا خاکستری، عقاب دریایی دم‌سفید، عقاب شاهی است. بسیاری از پرندگان آبزی و کنار آبزی در فصل مهاجرت از اکوسیستم حرا به‌عنوان زیستگاه زمستان گذرانی و تغذیه استفاده می‌کنند و به‌طورکلی 90 گونه از پرندگان در فصل مهاجرت به تالاب‌های هرمزگان مهاجرت می‌کنند و برخی دیگر از پرندگان نظیر چاخ لق هندی، اگرت ساحلی و حواصیل هندی در این اکوسیستم جوجه آوری دارند. اکوسیستم حرا زیستگاه بیش از 150 گونه پرنده، 182 گونه ماهی و بسیاری از گونه‌ها نظیر انواع دوکفه‌ای‌ها، مارهای دریایی، نرم‌تنان، شکم پایان، لاک‌پشتان دریایی، برخی از گونه‌های پستانداران دریایی نظیر دلفین گوژپشت و پورپویز و زیستگاه برخی از پستانداران خشک زی نظیر شغال، خدنگ و انواع جوندگان است.

 علت خشک شدن برخی از درختان جنگل حرا در تالاب تیاب چیست؟ آیا تالاب‌های دیگری در استان به چنین مشکلی برخورد کرده‌اند؟
حدود 200 متر از درختان حرا در تالاب بین‌المللی تیاب خشک‌شده‌اند. بر اساس نمونه‌برداری‌های انجام‌شده از آب و رسوب در این محدوده و مقایسه نتایج حاصل، به نظر می‌رسد آلودگی ناشی از تخلیه سوخت قاچاق و مشتقات نفتی عامل آسیب به درختان حرا درخور بوده است که این امر باعث خشک شدن درختان در کنار خور شده است. خوشبختانه بر اساس گزارش‌های سازمان محیط‌زیست، در مناطق تالابی دیگر موارد مشابه مشاهده نشده است.

 آلودگی نفتی چه تأثیراتی بر روی گونه‌های جانوری تالاب‌ها می‌گذارد؟
آلودگی نفتی بر تالاب‌ها تأثیرات منفی دارد که جبران خسارت و بازیابی اکوسیستم به سال‌ها زمان نیاز دارد و در برخی موارد قابل احیا نیست. زیستمندان تالاب از هر نوع یا گونه با هر شرایط زیستی چه موجودات کف زی، پستانداران دریایی، انواع ماهیان، لاک‌پشتان دریایی، مرجان‌ها و گونه‌های دیگر آسیب‌دیده و از بین می‌روند. به‌عنوان‌مثال می‌توان به اثر آلودگی نفتی بر پستانداران دریایی اشاره کرد. نفت از راه خواص فیزیکی و فیزیولوژیکی بر ارگانیسم‌ها اثر می‌کند. آلودگی‌هـای نفتی به پستاندارانی چون گاو دریایی، نهنگ‌ها و دلفین‌ها صدمه می‌زند. دلفین‌ها، پستاندار دریایی هستند که برای تنفس به روی آب می‌آیند و در هنگان تنفس بخار هیدروکربن را که براثر نشت نفت روی سطح آب ایجادشده، استنشاق می‌کنند و این امر باعث آسیب دیدن ریه‌های این حیوانات آسیب‌پذیر می‌شود. از اثرات خارجی‌ای که آلودگی‌های نفتی می‌تواند بر روی جانوران برجای گذارد می‌توان؛ سوختگی غشاء مخاطی چشم و دهان، و افزایش حساسیت و ایجاد عفونت و نفت در نهنگ‌ها می‌تواند باعث آلودگی بالن‌های دهانی جانور شده درنتیجه توان تغذیه جانور را کاهش دهد. همچنین از اثرات داخلی این آلودگی می‌توان به موارد روبرو اشاره کرد؛ التهاب در سیستم تنفس، آمفیزم، یا ذات‌الریه ناشی از استنشاق مواد آلی فرار نفت، التهاب دستگاه گوارش، زخم، خونریزی و اسهال درنتیجه خوردن نفت، استنشاق و بلع ممکن است به اعضایی مانند کبد و کلیه آسیب برساند، درنتیجه باعث کم‌خونی و کاهش سیستم ایمنی بدن، عدم باروری و مرگ جانور گردد.

 آلودگی نفتی و میکروبی و آفت بر روی گیاهان تالاب‌ها چه اثری می‌گذارند؟
همان‌طور که گفته شد آلودگی‌های نفتی می‌تواند باعث خشک شدن مانگروها شود و روی اندام‌های مختلف گیاهی نظیر برگ، ریشه و ریشه‌های تنفسی را پوشانده و تبادلات گازی را مختل می‌کند. مانگروها تحت شرایط سنگین آلودگی نفت در عرض 72-48 ساعت دچار مرگ می‌شوند. اثرات نفت ممکن است در بلندمدت باعث مسمومیت مانگرو و جوامع حیاتی آن گردد. اثرات این مسمومیت به صورت‌های مختلف نظیر؛ کاهش بارخیزی اکوسیستم‌ها و کاهش تولید لاش برگ، افزایش حساسیت نسبت به اختلالات و استرس بروز می‌کند آسیب‌پذیری ژنتیکی و افزایش جهش ژنی یکی دیگر از اثرات مزمن است به‌طوری‌که باعث کاهش یا نابودی کامل کلروفیل برگ‌ها، کاهش یا افزایش پیگمانت‌های برگ و کاهش تعداد برگ می‌شود. بروز آفت در اکوسیستم حرا در مناطق تالابی نیز برحسب نوع آفت سبب آسیب به درختان منطقه شده و به نسبت نوع آفت حتی ممکن است باعث مرگ تدریجی درخت گردد با از بین رفتن اکوسیستم مانگرو در یک تالاب چرخه تولیدمثلی بسیاری از جانوران نیز دچار تغییر می‌گردد چراکه خوریات دارای حرا از مناطق مهم نوزادگاهی بسیاری از ماهیان و انواع میگو بوده و همچنین از زیستگاه‌های مهاجرت، تغذیه و جوجه آوری برخی از پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی است. ارزش‌های مهم جنگل‌های مانگرو، تثبیت رسوبات و کنترل فرسایش ساحلی، گردشگری و استفاده آموزشی و پژوهشی است که مردم باید برای حفظ این سرمایه کوشش کنند و از آسیب رساندن به آن صرف‌نظر کنند. به‌علاوه ، مسئولین باید چاره‌ای برای جلوگیری آلودگی‌های نفتی به تالاب‌ها و دریا بیاندیشند تا بیش از این موجب آسیب رساندن به آبزیان و زیستگاه آنان آسیب وارد نشود.