انتظار برای ویترین

واژه «لباس محلی زنان هرمزگان» را اگر در گوگل جست‌وجو کنید، فهرستی از پوشش‌های مختلف نمایان می‌شود؛ از کندوره و شلوار بندری گرفته تا جلبیل و برقع. لباس‌، چادر و پوشش‌های مختلف معرفی شده‌اند اما خبری از «نمتا یا شلوار گشاد» نیست؛ لباس محلی که زنان شهرستان بستک از گذشته تا چندین دهه پیش استفاده می‌کردند. نِمتا یا شلوار گشاد شباهت زیادی به «رخت گشاد»، لباس محلی زنان جنوب استان فارس دارد. به باور برخی، به دلیل شباهت این پوشش به رخت گشاد و الحاق شهرستان بستک با لارستان فارس در گذشته شلوار گشاد پوشش زنان هرمزگان به شمار نمی‌رود. تاریخ اما نشان می‌دهد که کل استان هرمزگان تا سال 1316 بخشی از ایالت بزرگ فارس بوده‌است. به مرور زمان بخش‌های مختلف ایالت فارس مستقل شده‌اند. استان مستقل هرمزگان نیز در سال 1355 شکل گرفته است. آیا پیشینه تاریخی، می‌تواند دلیلی بر نادیده گرفتن پوشش تاریخی بخشی از استان شود؟

 رخت جشن

«نمتا گشاد»، «ننتا گشاد» یا «شلوار گشاد» پوشش محلی زنان شهرستان بستک است. این پوشش از بیش از صد پیش در بین زنان این منطقه وجود داشته است. در دوخت لباس و دامن این لباس از پارچه‌های مخصوصی استفاده می‌شده است که اغلب از کشورهای خلیج فارس یا هند به ایران آورده می‌شده است. عکس‌های قدیمی زنان هندی، نشان می‌دهد شلوار گشاد بستکی شباهت بسیاری به آن‌ها دارد. کندوره زنانه که در این منطقه با نام لباس «عدنی» شناخته می‌شود از زمان قاجار رواج پیدا کرده است. در گذشته در شهر بستک زنان شلوار گشاد را با چادر قجری نیز برای مسافرت به شهر‌های دیگر می‌پوشیدند. پارچه‌ی دامن اغلب اطلس با بافت ابریشم است. برای تزیین دور دست و لبه دامن نیز از نوارهایی که بافت نقره داشتند استفاده می‌شده است. استفاده از طلا و جواهراتی مانند «مُرسیه»، «مُرتَشَه»، «چُمبُر»، «اشرفی» و «ماهک» به زیبایی این پوشش اضافه می‌کرده است. چادرهای «سیفون زری»، «گل ابریشمی»، «داغ» و «گُل پِسَی» با این پیراهن مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این لباس با کلاه‌های تزیین شده اشرفی طلا نیز در عروسی‌ها استفاده می‌شده است. این پوشش مانند سایر لباس‌های محلی از دهه 50 به بعد کمتر مورد استفاده قرار گرفت. درحال حاضر تنها در مراسم عروسی یا جشن‌های فرهنگی پوشیده می‌شود. برخی روستاهای شهرستان بستک هنوز یک شلوار گشاد را به عنوان لباس تازه عروس ضروری می‌دانند. هزینه دوخت یک شلوار گشاد در حال حاضر به بیش از بیست میلیون تومان می‌رسد. تهیه پارچه و نوارهای پیرهن و دامن آن نیز دشوار است. شلوار گشاد بستکی شباهت زیادی به رخت گشاد دارد. رخت گشاد پوشش زنان جنوب استان فارس است. این پوشش بیشتر در بین زنان شهر اِوز دیده می‌شود. این دو لباس در پوشش سر، سایز پیراهن و دامن، و نوع نوارهای استفاده شده در دوخت با هم تفاوت دارند. درحالی‌که نامی از شلوار گشاد در هرمزگان برده نمی‌شود، رخت گشاد 21 آبان 1396 در شورای ثبت میراث فرهنگی کشور ثبت شد. این لباس به عنوان پوشش محلی زنان جنوب فارس در فهرست آثار ناملموس به نام شهر اِوز ثبت شد. درحال حاضر هم علاوه‌بر موزه مردم شناسی این شهر، در حمام گنج‌علی‌خان کرمان و خانه تاریخی «صالحی» شیراز و موزه «عروسک و فرهنگ ایران» نیز در معرض دید بازدیدکنندگان است. آیا شلوار گشاد چون شبیه رخت گشاد است پوشش زنان استان فارس به شمار می‌رود؟

 بستک در تاریخ

پوشش هر منطقه بخشی از فرهنگ مصور آن به شمار می‌رود. پژوهش علمی درمورد پوشش محلی زنان شهرستان بستک انجام نشده است. برخی دانش‌آموخته‌گان تاریخ، مذهب و نزدیکی به جنوب فارس را علت شباهت در پوشش محلی زنان بستکی با آنان می‌دانند. برخی نیز استدلال می‌کنند که شهرستان بستک چون سال‌ها جزوی از ایالت بزرگ فارس بوده است همچنان فرهنگ این استان را دارد. سابقه تقسیمات کشوری به دوران داریوش هخامنشی باز می‌گردد. فارس در دوران قاجاریه یکی از بزرگترین ایالت‌های قلمرو این سلسله به شمار می‌رفت. فارس به دلیل همجواری با خلیج فارس، سابقه تاریخی سلسله زندیه و ثروت زیادش برای حکومت قاجار بسیار مهم بود. بسیاری از استان‌های جنوبی از جمله بخش زیادی از هرمزگان شامل فارس می‌شد. بنادر عباسی، بوشهر و لنگه در دوره قاجاریه، که بخشی از فارس بودند. ضابطی این سواحل به شخصی از روسای قبایل عرب اجاره داده می‌شد. در دوره فتحعلی شاه بندرعباس وجزایر عمان به سلطان بن سعد، امام مسقط واگذار شد. برقراری نظم و امنیت در منطقه هم به خان بستکی که حاکم بستک و جهانگیریه بود واگذار شد. اولین قانون تقسیمات کشوری ایران پس از مشروطه و در سال 1286 هجری شمسی تصویب شد. طبق این قانون کشور به چهار ایالت و 12 ولایت تقسیم شد. فارس و بنادر خلیج فارس یکی از دوازده ایالت بودند. دومین قانون تقسیمات کشوری در سال 1316 هجری شمسی به تصویب رسید. شهرستان‌ها با تصویب قانون «تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران» به وجود آمدند. طبق این قانون، کشور به 6 استان و 50 شهرستان تقسیم شد. استان جنوب شامل نواحی بوشهر، کرمان، هرمزگان، فارس و یزد بود. استان مکران نیز شامل بم، بشاگرد، جاسک، میناب و زابل بود. پس از ان در دیماه  1316، قانون تقسیمات کشوری اصلاح شد. کشور به 10 استان و 49 شهرستان تقسیم شد. لارستان در استان هفتم و بندرعباس در استان هشتم قرار گرفت. در این سال، بستک، بندرلنگه و پارسیان جزوی از لار بودند. بستک تا سال 1334 جزو استان فارس بوده است. در سال 1355 استان ساحلی و بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان به استان هرمزگان تغییر پیدا کردند. بستک در سال 1378 شهرستان شد.

 تاخیر در تفکیک

«کندوره» و «پیرهن بلوچی» به عنوان پیرهن زنانه محلی هرمزگان در بسیاری از سایت‌‌‌ها معرفی شده است. خبری از نمتا یا شلوار گشاد بستکی نیست. در محتوای گردشگری و مردم‌شناسی که در دسترس گردشگران قرار می‌گیرد نیز سخنی از پوشش محلی زنانه بستک نیست. تنها حمام خان و چند آثار باستانی دیگر از آن معرفی شده است. لباس محلی زنان بستکی تنها در موزه مردم شناسی شهر جناح که کمتر گردشگری آنجا را می‌شناسد، به نمایش در امده است. این مکان، یکی از سه موزه مردم‌شناسی هرمزگان است. موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی خلیج فارس در مرکز استان قرار دارد. این موزه شامل سه طبقه است که از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. بخش خاصی برای نمایش پوشش‌های محلی مناطق مختلف استان وجود ندارد. تنها شش مجسمه‌ وجود دارد که پوشش دوره‌های تاریخی ساسانیان، اشکانیان، صفویان، مادها و قاجاریه در استان را نشان می‌دهد. تعداد این مجسمه‌ها محدود و پوشش محلی زنان بستکی به نمایش گذاشته نشده است. «عباس نوروزی»، معاون اداره‌کل میراث فرهنگی استان هرمزگان، در گفت‌وگوی اختصاصی با «صبح ساحل» در مورد عدم نمایش پوشش‌های مختلف در موزه گفت: «پوشش محلی زنان هرمزگان به صورت کلی ثبت ملی شده است. پوشش زنان بستکی و سایر مناطق استان را شامل می‌شود. پوشش محلی زنان تنوع بسیاری دارد که بخش مجزایی از موزه را تشکیل می‌دهد. در آینده، در صورت داشتن یک فضای مناسب و کافی، پوشش‌های مختلف به نمایش گذاشته می‌شود». او درمورد عدم معرفی کافی درمورد پوشش زنان بستکی گفت: «پوشش زنان سیریکی و قشمی بیشتر از سایر مناطق شناخته شده است. نه تنها بستک، پوشش زنان لنگه‌ای و شهرستان‌های دیگر تنوع های زیادی دارند. پوشش محلی زنان بسیاری از مناطق را هنوز تفکیک نکرده‌ایم. اینکار به برنامه و زمان نیاز دارد». در میان عروسک‌های موجود در موزه خلیج ‌فارس نیز، نامی از منطقه بستک وجود ندارد. آنچه مسلم است اینکه میراث فرهنگی شهرستان بستک باید در معرفی و نمایش فرهنگ و پوشش زنان شهرستان بیشتر تلاش کند. اداره‌کل میراث‌ فرهنگی استان نیز برای معرفی فرهنگ پوششی هرمزگان، باید تمام مناطق استان را در نظر بگیرد. «عدم وجود فضای کافی» در موزه‌ای بزرگ با زیربنای 2400 مترمربع، توجیه مناسبی برای اغفال در معرفی و عدم نمایش هویت تاریخی بخش‌های مختلف استان نیست.

عکس: سبحان جامه دار

روزنامه صبح ساحل