بحران در خلیج فارس

ذخایر آبزیان خلیج فارس در وضعیت بحرانی قرار دارند. نتایج یک پژوهش که با همکاری دانشگاه هرمزگان و پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان انجام شده است، نشان می‌دهد که ذخایر آبزی خلیج فارس به یکباره در چند سال اخیر با کاهش جدی مواجه شده‌اند. مدیریت ناپایدار در شیلات، افزایش فشار صیادی، صید غیرمجاز و توسعه نامتوازن ناوگان صید صنعتی از عوامل افت ذخایر خلیج فارس هستند که در این پژوهش به آن‌ها پرداخته شده است. صید ترال نیز یکی از موارد تاثیرگذار در تشدید کاهش‌ها بوده است. «مسلم دلیری»، از پژوهشگران این پروژه اخطار می‌دهد که در حال حاضر غالب ذخایر، تحت صید بی‌رویه یا با ظرفیت کامل در حال بهره‌برداری هستند. او می‌گوید با ادامه این روند اکثر گونه‌ها در لیست در معرض انقراض یا منقرض شده، قرار خواهند گرفت. این موضوع تهدیدی جدی برای آینده صید و صیادی درخلیج فارس و هزاران نفری‌ست که از این راه ارتزاق می‌کنند. به گفته دلیری تعادل در خلیج فارس بهم خورده است و اگر می‌خواهیم از راه دریا توسعه اقتصادی را رقم بزنیم باید هرچه سریع‌تر برای درمان آن اقدام کنیم.

 گفت‌و گو با «مسلم دلیری»، عضو هیأت علمی گروه شیلات دانشگاه هرمزگان
خلیج‌ فارس بیمار است

   
«مسلم دلیری»، استادیار شیلات-صید و بهره‌برداری آبزیان دانشکده علوم و فنون دریایی دانشگاه هرمزگان است. دلیری به همراه گروهی از اساتید درباره اثرات صید و صیادی بر کاهش ذخایز آبزیان خلیج فارس، پژوهشی را انجام داده‌اند. طبق پژوهش انجام شده بسیاری از گونه‌های خلیج فارس در معرض انقراض قرارگرفته‌اند. دلیری اعلام می‌کند که ذخایر آبزی خلیج‌فارس در شرایط بحرانی قرارداد. او می‌گوید: «تنوع گونه‌ای خلیج فارس دچار آسیب جدی شده و ترکیب گونه‌ای‌ به نسبت سال‌های گذشته تغییر کرده است». گفت‌وگو با دلیری را در ادامه می‌خوانید.
لطفا محور اصلی پژوهش انجام شده را تشریح کنید.
«اثرات صید بر اکوسیستم های دریایی یکی از موضوعات کلیدی و حساس مدیریت شیلات در مقیاس جهانی است. چرا که اگر ماهیان بزرگ جثه و طولانی عمر {که معمولاً در سطوح بالای زنجیره غذایی دریایی قرار دارند} تحت فشار صید بی رویه قرار بگیرند جمعیت آن ها نسبت به ماهیان کوچکتر و کوتاه عمر {که در سطوح پایین زنجیره غذایی هستند} زودتر کاهش  می یابد و ادامه این روند ذخیره آن ها را با خطر افت شدید و نهایتا نابودی مواجه می سازد. از نظر علمی به این پدیده اصطلاحا Fishing Down Marine Food Webs گفته می شود که تحقیقات پیشین نشان می¬دهد در بسیاری از اکوسیستم های دریایی دنیا مانند چین، تایلند، یونان، اروگوئه و هند رخ داده است. نتایج یک پژوهش که با همکاری دانشگاه هرمزگان، پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان و دانشگاه بریتیش کلمبیا کانادا انجام شده و در یکی از نشریات بین المللی به نام Ocean and Coastal Management به چاپ رسیده است، نشان می¬دهد که این پدیده در آب های خلیج فارس نیز در سال های گذشته به وقوع پیوسته. در سالیان اخیر نیز پیامدهای آن بیشتر نمایان شده و گریبان صیادان محلی را گرفته است».
   
 دلایل کاهش ذخایر آبزی خلیج فارس را توضیح دهید.

«در این پژوهش داده‌های 67 سال صیادی در خلیج فارس را بررسی کردیم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که کاهش ذخایر ماهیان با ارزش تجاری در اکوسیستم آب‌های ساحلی‌ از اوایل دهه 80 شمسی به تدریج اتفاق افتاده است اما با توجه به اینکه صیدگاه‌های خلیج‌فارس دائما از لحاظ جغرافیایی در حال توسعه بودند و صیادها از عمق‌های کمتر سال به سال به عمق‌های بیشتر می‌رفتند این پدیده کمتر احساس شده است. افزایش فشار صیادی، صید غیرمجاز و توسعه نامتوازن ناوگان صید صنعتی در سال‌های اخیر سبب تشدید این اتفاق شد. آمارهای صید آبزیان در آب‌های جنوب کشور همواره نشان‎دهنده یک روند افزایشی است به طوریکه طبق آخرین آمارها، میزان صید از نزدیک به 300 هزار تن در سال 1382 به بیش از 720 هزار تن در سال 1398 رسیده است. در واقع به یکباره با کاهش ذخایر آبزی در اکوسیستم آب‌های ساحلی‌مان مواجه شدیم. هرم غذایی موجودات آبزی خلیج‌فارس نشان می‌دهد که ماهیان باارزش تجاری و دارای عمر طولانی خلیج فارس تحت فشار صیادی ذخایرشان دچار آسیب شده و امکان بازسازی ندارند. حضور شناورهای چینی در خلیج فارس طی دو سال گذشته باعث شد توجه مجامع عمومی به چرایی کاهش ذخایر خلیج فارس افزایش پیدا کند. داده‌ها و خروجی‌های پژوهش به ما نشان می‌دهد که کاهش ذخایر و برهم خوردن تعادل در خلیج فارس از اوایل دهه 80 بوده است و صید ترال روند کاهش ذخایر آبزی را تسریع کرده است».
   
 ارزیابی شما از وضعیت فعلی ذخایر خلیج فارس چیست؟

       
«غالب ذخایر خلیج فارس تحت صید بی‌رویه یا با ظرفیت کامل در حال بهره‌برداری هستند. با ادامه این روند اکثر گونه‌ها در لیست در معرض انقراض یا منقرض شده، قرار خواهند گرفت؛ مثلا کوسه ماهی‌های خلیج فارس در حال حاضر در لیست گونه‌های در خطر انقراض هستند. برای حفاظت از تنوع¬گونه¬ای علاوه بر کاهش، ناگزیر صیادی باید ساماندهی شود و استاندارد¬سازی روش¬های صید موجود و ابزارهای مرتبط با آن در دستور کار قرار گیرد. تنوع گونه‌ای خلیج فارس دچار آسیب جدی شده و ترکیب گونه‌ای‌ به نسبت سال‌های گذشته تغییر کرده است به طوریکه ماهیان ریز و کوچک بیشتر از ماهیان تجاری در ترکیب صید هستند. ماهیان غیرمأکول {ماهیانی که از لحاظ شرعی مجاز به مصرف نیستند} فراوانی‌شان خیلی بیشتر شده است. در واقع تعادل در خلیج‌فارس بهم ریخته است و می‌توانیم بگوییم که در شرایط بحرانی هستیم. براساس مشاهدات خیلی از گونه‌های تجاری مثل شوریده و راشگو در آب‌های ساحلی‌مان دیگر نیستند».
     
 راه‌حل چیست؟

«جوامع بومی و محلی‌مان را باید تقویت کنیم که معیشت پایداری داشته باشند. در زمینه معرفی معیشت جایگزین و البته پایدار برای جوامع ساحل‌نشین و صیادی باید از تمامی ظرفیت‌های منطقه و تجارب موفق سایر مناطق دنیا مانند توسعه آبزی‌پروری خرد، گردشگردی دریایی، توانمندسازی و مهارت‌آموزی نسل جوان و نوجوان جوامع محلی و ... استفاده کنیم. علاوه بر این بایستی مدیریت مشارکتی‌مان را در حوزه شیلات تقویت کنیم. معیشت جایگزین داشته باشیم. مدیریت مشارکتی یعنی فرآیند و پروسه تصمیم‌گیری بین قانون‌گذار و جامعه‌ای که در آن موضوع ذی نفع است، به صورت مشارکتی صورت گیرد و جامعه‌ای که از تصمیمات مدیر تاثیرپذیر است در فرآیند تصمیم‌گیری سهیم باشد. در بحث صید ترال مدیریت مشارکتی صفر بود و تصمیم از مرکز گرفته شد. ما دو نوع روند تصمیم‌گیری داریم. یک نوع از پایین به بالا یعنی مشکلات از سطوح پایینی منتقل می‌شود به مدیران بالایی می‌رسد و نهایتا یک تصمیم کلی گرفته شود. روند دیگر، تصمیم از بالا به پایین است؛ یعنی در مرکز و سطوح بالا تصمیمی گرفته می‌شود و جامعه ناچارا باید اجرایش کند. قاعدتا به واسطه اینکه سطح بالا، مشکلات سطح پایین را نمی‌داند و در جریان نیست، تصمیماتش با انحرافات و خطاهای بیشتری مواجه است».

با توجه به اینکه فرآیند تغییر رویکرد و تصمیم‌گیری در کشور ما به کندی انجام می‌شود، آینده خلیج فارس با این روند در 5 تا 10 سال آتی چگونه خواهد شد؟

«جدیدا بحثی تحت عنوان اقتصاد دریامحور توجه زیادی را به خود جلب کرده است. اگر ما توسعه اقتصادی را به عنوان یک جراحی در نظر بگیریم، باید در جریان باشیم که با یک بیمار مواجه هستیم که شرایطش ناپایدار است. قبل از اینکه این بیمار را به اتاق عمل ببریم باید شرایطش را پایدار کنیم که بتواند عمل جراحی را تحمل کند. شرایط ناپایدار بحث کاهش ذخایر خلیج فارس و آلودگی‌های زیست محیطی فاجعه بار در آن است. باید به اینها رسیدگی کنیم. رسیدگی عاجل به یک بیمار با شرایط ناپایدار. صیدمان را باید هدفمند کنیم. صید سنتی را ساماندهی کنیم. در شرایط فعلی حتی ابزارهای صید سنتی‌مان هم استاندارد نیستند. نیاز است ادوات صید و استانداردهایش را به روزرسانی کنیم. بحث آلودگی‌ خلیج فارس باید ساماندهی شود و اگر صورت نگیرد نه تنها بحث خلیج فارس بلکه سلامت جامعه انسانی هم به شدت با خطر مواجه می‌شود. کما اینکه همین الان هم این اتفاق افتاده است. نهایتا اگر توانستیم شرایط را مناسب کنیم می‌توانیم امیدوار به توسعه اقتصادی هم باشیم».

روزنامه صبح ساحل