ميـراث فراموش شـده يا ناکـــارآمدی مسئـــولان؟

خردادماه سال گذشته بود که صبح ساحل گزارشی تحت عنوان « صبح‌ساحل علت ثبت ملی‌ نشدن قلعه شمیل را پیگیری کرد؛ تکه‌ فراموش‌شده‌ای از قدمت هرمزگان» را منتشر کرد و علل ثبت ملی نشدن قلعه شمیل را بررسی کرد. اهالی شمیل معتقد هستند که 5 سال در انتظار ثبت ملی شدن بنای تاریخی محل‌ زندگی‌شان هستند اما همچنان خبری از شناساندن این بنای تاریخی به کشور و جهان نشده‌است! نکته قابل تامل این است که قلعه دستکند شمیل شباهت‎‌های زیادی با روستای ییلاقی میمند، روستای صخره‌ای کندوان دارد اما پس از تلاش‌های بسیار اهالی شمیل همچنان در فهرست آثار ملی قرار نگرفته است. در ادامه‌ی این گزارش قصد داریم که شباهت‌های قلعه شمیل با بناهای ثبت شده در فهرست ملی را مقایسه کنیم. 

روستای میمند شهر بابک، یکی از بهترین روستاهای صخره‌ای ایران در استان کرمان است که عده‌ای معتقد هستند این روستا از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی کره زمین محسوب می‌شود. این روستا با پیشینه‌ای که محققان آمریکایی و فرانسوی آن را بین ۸ هزار تا ۱۲ هزار سال تخمین زده‌اند در ۳۸ کیلومتری شمال‌شرقی شهربابک قرار دارد. این روستا از معدود نمونه‌های معماری صخره‌ای در جهان است و همه ۳۷۴ خانه روستا که به آنها «کیچه» می‌گویند با استفاده از تیشه در دل صخره کنده شده‌اند. حمام، مسجد، حسینیه ، آسیاب و مدرسه روستا نیز در دل صخره ها جای دارند. کیچه ها یا همان خانه‌های روستا که در دو تا پنج طبقه برروی یکدیگر قرار گرفته‌اند، دو هزار و ۵۰۰ اتاق را در خود جای داده اند. این اتاق‌ها از نظر هندسی منظم نیستند، در هر خانه اتاقی سه در چهار به بلندای حدود ۲ متر وجود دارد که حالت نشیمن و پذیرایی دارد و بقیه اتاق‌ها کوچکتر هستند و حکم پستو و انباری را دارند. بزرگترین خانه روستا از ۹۰ متر مربع تجاوز نمی‌کند. این دهکده با توجه به قدمتش در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و همچنین قبل از آن در فهرست میراث ملی هم اضافه شده بود، میمند با 421 کیلومتر مربع مساحت کشاورزی و مسکونی، امروزه از محبوب ترین روستاهای ایران است. این اثر با نام دهکده صخره‌ای میمند در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره‌ی ثبت ۴۱۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 

   

کندوان یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی در شهرستان اسکو است که از پیشینه تاریخی هفت هزار ساله برخوردار است. این روستا با وسعت ۱۷۶۳ کیلومتر مربع که ۳/۹ درصد مساحت استان آذربایجان شرقی در بخش مرکزی دهستان سهند (دامنه کوه سهند) از شهرستان اسکو در استان آذربایجان شرقی است. از لحاظ جغرافیایی در دامنه سبز و با صفای سلطان داغی که در ۱۸ کیلومتری جنوب شهرستان اسکو و ۶۲ کیلومتری جنوب غربی تبریز و ۳۰ کیلومتری مرکز تبریز، ارتفاع این روستا از سطح دریا ۱۴۵۰ متر است. روستای کندوان از طرف شمال به شهرستان شبستر، از طرف شرق به شهر تبریز، از غرب به دریاچه ارومیه و از طرف جنوب به شهرستان آذرشهر متصل می‌شود. این روستا حدود ۸۰۰ نفر جمعیت و ۱۱۷ خانوار و منزل مسکونی دارد که باعث شده به این روستا هویت باستانی ببخشد. بر اساس نظر چندین محقق این خانه‌ها در قبل از اسلام و در قرن ۷ هجری هم زمان با حمله مغول ساخته شده اند. در تاریخ روستای کندوان گفته شده که اولین کسانی که به این روستا آمدند، افراد ساکن در روستای حیله‌ور بودند. این روستا در ۲ کیلومتری غرب روستای کندوان قرار دارد. افراد روستا در قرن هفتم هجری برای در امان ماندن از یورش مغول ها به یک دشت در روبروی روستای کندوان نقل مکان کردند و پس از مدتی داخل کران‌ها را حفاری کرده و پناهگاه امن برای خود احداث نمودند. روستای کندوان در صخره ساخته شده که تنها مصالح خانه‌های این روستا سنگ است. این منازل به صورت هرمی و برای دام‌ها نیز حفره‌هایی در سنگ‌ها احداث شده است. این اثر در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره‌ی ثبت ۱۸۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 

   

اهالی بخش شمیل، سالیان زیادی است که برای قرارگرفتن این اثر در فهرست ملی، تلاش‌های بی‌وقفه‌ای انجام می‌دهند اما همچنان تلاش‌های‌شان بی‌نتیجه مانده‌است. سال97، معاون میراث فرهنگی هرمزگان از تهیه پرونده ثبتی قلعه شمیل برای ثبت در فهرست آثار ملی خبر داد‌ه‌بود. پس از گذشت 5سال، تنها جواب این سازمان همان جواب همیشگی‌اش است! قلعه شمیل نیز مانند خانه‌های روستایی میمند و کندوان در دل صخره‌های سخت کنده‌کاری شده است. به گفته کارشناسان، قدمت  خانه‌های کندوان  به قرن هفتم هجری و خانه‌های دستکند روستای میمند با پیشینه‌ای 12 هزار ساله تخمین زده اند. اما به علت بی‌توجهی به قلعه شمیل از سوی میراث فرهنگی استان هرمزگان، هنوز در مورد قدمت خانه‌های قلعه شمیل اطلاع دقیقی در دست نیست. همچنین طبق مطالعات انجام شده از  سفال‌های کشف شده در میمند نشان می‌دهند که نمونه‌های یافت شده مربوط به دوره‌های مختلفی از جمله اشکانی، ساسانی، و اسلامی اما در قلعه شمیل هیچ گونه مطالعاتی در این زمینه صورت نگرفته است. البته با توجه به شباهت‌های خانه‌های روستای میمند و خانه‌های قلعه شمیل، این قلعه نیز از قدمت چندین هزار ساله برخوردار است. «سبحان تنی»، یکی از اهالی شمیل با ارائه مطالبی مدعی است که با توجه به شباهت‌ها، نوع معماری و دستکند بودن روستای میمند و قلعه شمیل در رابطه با پیدایش سازه‌های زیرزمینی این دو اثر باستانی نظریه‌هایی وجود دارد. به گفته وی، مجموعه میمند و قلعه شمیل در قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد هم‌زمان با قوم ماد {که در غرب ایران آثار معماری صخره‌ای متعددی را به یادگار گذاشته‌اند} به دست گروهی از اقوام آریایی به وجود آمده‌است. میمند شهر بابک و قلعه شمیل احتمالاً متعلق به قرون دوم و سوم میلادی هستند. در زمان اشکانیان در بخش جنوبی کرمان، قبایل کوچ‌نشین به هر سو کوچ می‌کردند. این قبیله‌ها در دوره اشکانیان به‌طور کامل جابه‌جا نشده بودند و در اواخر دوره اشکانیان و اوایل دوره ساسانیان نقاط خوش آب و هوا را برای سکونت انتخاب می‌کردند. وجود محلی موسوم به دژ میمند، که در آن بیش از ۱۵۰ اتاق مدور سنگی ساخته شده که دخمه‌هایی برای قرار دادن اموات بوده به این نظریه قوت می‌بخشد؛ زیرا با توجه به موقعیت این استودان‌ها به نظر می‌رسد که گورستان یاد شده مربوط به دوران ساسانیان بوده‌است، چرا که طبق سنت آن زمان، دخمه‌ها در منطقه‌ای کوهستانی و به دور از شهر و محل سکونت ساخته شده بودند. در قلعه شمیل نیز قبرستانی باستانی در پشت این قلعه که محل سکونت شمیلی‌ها در گذشته بوده، وجود دارد. یکی دیگر از اهالی شمیل می‌گوید:« قریب به ده سال است که در تلاش به ثبت رساندن این میراث ارزشمند محل زندگی‌مان هستیم اما هر بار با درب‌های بسته مواجه می‌شویم. مگر مسئولان استان‌های کرمان و آذربایجان شرقی چه ویژگی‌هایی دارند که توانستد آثار مشابه با قلعه شمیل را در فهرست آثار ملی قرار دهند؟ ای کاش کمی از مسئولیت‌پذیری مسئولان استان‌های دیگر را در هرمزگان مشاهده می‌کردیم، آن‌وقت برای موارد این چنینی نیاز نبود مردم خودشان ده‌ها پیغام به مسئولان عالی رتبه برسانند». از صحبت‌هایش میزان عصبانیت‌اش مشخص بود اما ادامه داد:« هرساله صدها گردشگر ایرانی و خارجی برای تماشای زیبایی‌های هرمزگان، اماکن گردشگری و آثار ملی‌اش به این استان سفر می‌کنند. چرا نباید چنین قلعه ارزشمندی در فهرست آثار نباشد که مردم ایران با آن آشنا باشند؟ با شناساندن این بنا می‌توان به گردشگری و سودآوری استان کمک بخشید. از این جهت قلعه شمیل نیازمند توجه بیشتر میراث فرهنگی است؛ زیراکه این اثر باستانی و میراث کهن هرمزگان ثبت ملی نیست و در سال‌های اخیر شاهد تخریب و کاوش افراد سودجو برای کشف اشیای باستانی در این محدوده بوده‌ایم».