قابلیت برندسازی هویتی با کمک عناصر زیست محیطی

استان هرمزگان به لحاظ کالبدی، فرهنگی و اجتماعی و زیست محیطی با پدیده‌‌ از دست دادن عناصر هویتی مواجه شده‌است. سطح آسیب‌های اجتماعی و فرسایش سرمایه اجتماعی در هرمزگان به شدت بالا است و زنگ خطر تهدید به صدا درآمده است. بی نظمی‌های هویتی در هرمزگان، ابر بعد هویت بومی هرمزگان را نیزتحت الشعاع قرار داده است. اما در عین حال عناصر قوی هویتی همچون خلیج فارس، معماری خاص مناطق جنوب، غذاها و لباس‌های محلی نشان‌دهنده ارتباط مردمان استان هرمزگان با مفهوم هویت است.

    

هویت یعنی مجموعه‌ای از خصوصیات و ویژگی‌های فردی و اجتماعی که تصویری از خود ایجاد می‌کند و این تصویر از طریق یافتن شباهت‌های درون گروهی هستی مستقلی را ایجاد می‌کند که این هستی آن را از دیگران متمایز می‌کند. هویت دارای چهار ویژگی‌ تجسم، تشابه، تشخص و تمایز است و با آن شناخته می‌شود.هویت یک امر ذهنی است و کاملا در ذهن افراد ساخته می‌شود و تصویری است از ویژگی‌های مقوله اجتماعی مد نظر( که در اینجا شهر است) که قرار است هویت نسبت به آن ساخته شود. افرادی که در درون این شهر هستند بایستی از طریق یکسری از ویژگی‌ها با یکدیگر احساس تشابه کنند و به نوعی مای جمعی شکل بگیرد. یکی از ویژگی‌های اصلی هویت این است که مثلا واژه من هرمزی یا مای جنوبی شکل بگیرد. لذا هویت متمایز به این ترتیب در ذهن افراد ساخته می‌شود و کاملا شهر بندرعباس، قشم یا مثلا لافت را از سایر شهرها جدا می‌کند و به آن هستی مستقلی می‌دهد. عموما هویت در جواب من کیستم یا ما کیستیم پاسخ داده می‌شود و یک امر چند بعدی است؛ در تعامل با محیط و دیگران شکل می‌گیرد و در طی زمان تغییر پیدا می‌کند. در پژوهش‌های مرتبط با هویت، هفت لایه هویتی برای هر فرد مشخص شده است که هر فرد خودش را با آن تعریف می‌کند و اساسا وقتی هویت شهر شکل گرفت در قالب یک هویت مکانی در افراد حس تعلق خاطر ایجاد می‌کند. افراد در کنار جنسیت، خانواده، محله، قومیت و ... خود را با شهر خود می‌شناسند. نگاه چند بعدی به هویت یک اصل است و حداقل شامل مباحث اجتماعی، شناختی و مباحث فیزیکی می‌شود. که هر کدام به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود. هویت اجتماعی، هویت زیست محیطی، مباحث مربوط به ساخت و ساز، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هویت شهر را شکل می‌دهند.

شهر و شهروند دو پدیده با اثر متقابل بر یکدیگر هستند و بحران بی‌هویتی، آسیب‌های اجتماعی همچون وندالیسم که ناشی از نبود حس تعلق خاطر به مکان است؛ را به وجود می‌آورد. همه ما به عنوان انسان دارای لایه‌های مختلف هویت ملی، محلی و منطقه‌ای هستیم. هویت شهر نیز دارای لایه‌های مختلف اجتماعی،قومی، فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و مذهبی است. برای ساده‌تر شدن موضوع در بحث هویت باید گفت که هویت شهری دارای دو رویکرد کالبدی و معنایی یا به بیان دیگر، ظاهر و باطن یا جسم و جان است. لایحه کالبدی هویت شهر بندرعباس و استان هرمزگان شامل عناصری همچون معماری، شهرسازی، حفظ بافت‌های تاریخی، خانه‌های قدیمی، خانه موزه‌ها، نماد‌ها و نشانه‌های شهری، پوشش گیاهی، توپوگرافی، منابع طبیعی و فضاهای شهری است. در بحث فرهنگ معنایی نیز رویدادها، مشاهیر شهر، پوشش شهروندان، گویش و غذاهای محلی را می‌توان نام برد.

  

با توجه به چالش‌های زیست محیطی زیادی که در سال‌های گذشته ایجاد شده؛ بحث هویت زیست محیطی بسیار جدی شده است.سیل، آلودگی هوا، گرمایش زمین و ... باعث شده است که زیست‌پذیری شهری با چالش‌های جدی مواجه شود. هویت زیست محیطی می‌تواند هم به دست انسان و هم به دست طبیعت و عوامل طبیعی اتفاق افتد و نهایتا یک تصویر زیستی از آن شهر را ایجاد کند. گیاهان نیز یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر تصویر شهر در حافظه جمعی مردم هستند. گیاهان موجود در فضاهای باز و سرسبز شهرها به اندازه سازه‌ها به شکل‌گیری هویت شهر کمک می‌کنند و حفاظت از این پوشش گیاهی نیز به معنای حفاظت از هویت شهر است. به طور مثال درخت سنجد، با برگ‌های ریز و پوستی تیره، در میان سایر گیاهان منطقه کوهستانی الوند از ویژگی‌های برجسته‌ای برخوردار است که به عنوان شاخصه بارز شهر همدان عمل می‌کند. یا درختان مرکبات شاخصه اصلی شهرهای شمال کشور است. درختانی همچون نخل، لور، چوج، گز، درختچه گیش بومی استان هرمزگان هستند. به ویژه درخت لور با تاریخچه ششصد ساله خود در جزیره قشم به عنوان نمادی از هویت زیست محیطی استان هرمزگان، هرساله گردشگران زیادی را مجذوب خود کرده است.

فضاهای شهری و به ویژه فضاهای شهری تاریخی نیز به سبب نقشی که در شکل دادن تصویر ذهنی و نقشه شناختی از شهرها در هویت بخشی به شهرها از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در بسیاری از کشورهای اروپای غربی مثل اتریش، ایتالیا، آلمان، انگلستان، اسپانیا و فرانسه درختان با سن بیش از 100 سال جزو درختان دیرزیست محسوب می‌شوند و درختان با سن بیش از 200 سال نیز به عنوان یک اثر طبیعی معرفی شده و قوانین ویژه‌ای برای حفاظت و حمایت از آن‌ها وجود دارد. درختان کهنسال شهر است که هویت تاریخی شهر را می سازد. به طور مثال در روستای تمبانو یک درخت‌ لور با قدمت سیصدساله و بیش از ۲۵ متر ارتفاع و ۹ متر قطر تاج شاخ و برگ وجود دارد که به عنوان یک درخت دیر زیست محسوب می‌شود.

امروزه هریک از شهرهای جهان به فراخور ظرفیت، امکانات و فعالیت‌های خود از نوعی شهرت و آوازه برخوردارند که از آن به عنوان برند شهری یاد می‌شود. برند شهری که شامل هویت تاریخی، اجتماعی، سیاسی و بین المللی هر شهر و در بردارنده چگونگی فعالیت‌های اقتصادی، امکانات رفاهی و تفریحی آن شهر است، یک کلمه یا یک عبارت کوتاه است که برای آن شهر ارزش آفرین بوده و موجب مزیت رقابتی پایدار می شود. عناصر محیط زیستی شاخص گاهی برند یک شهر را تعیین می‌کنند. به طور مثال کشور ژاپن به بحث معابد، آهو و درختان گیلاس خود پرداخته است. نماد و هویت هم موضوع مهم دیگری است که اصفهان و مادرید به خوبی به آن پرداخته اند. نمادها و المان های شهری جزیی از هویت یک شهر محسوب می شود. برخی از این المان‌ها به دلیل ساختار منحصر به فرد و سابقه تاریخی جایگاه ویژه ای به فضاهای شهری می‌دهد به طوری که یک شهر یا محله شهری به اسم آن شناخته می‌شود. در استان هرمزگان نیز ماهی و درختان دیرزیست همچون لور یا انجیر معابد قابلیت تبدیل شدن به برند دارد همچنین برقراری ارتباط معنایی بین درختان، ماهی، خلیج فارس و هویت تاریخی در استان هرمزگان کار دشواری نیست.

  

 در حوزه معماری و کالبدی در شهرهای استان هرمزگان، از دهه 40 به بعد معماری مختص ایرانی اسلامی وجود ندارد. حال آنکه هویت یعنی شهرها طوری ساخته شود که خط و روش ما را در مفهوم هویت نشان دهد و وام گرفته از سایر کشورها نباشد. متاسفانه امروزه در شهرهای استان، کاملا فض اهای مبهم و معماری‌های عربی و غربی را شاهد هستیم. 60 سال است که تولید هویت در ایران وجود نداشته است. متاسفانه در موضوعات شکلی و معنایی در دهه‌های اخیر مفهوم جدیدی تولید نشده است و با یک جامعه بی‌شکل مواجه هستیم. شهرهای ساحلی در جنوب کشور موهبت وزش بادهای ساحلی را دارد که موجب خنک شدن و تغییر آب و هوایی می‌شود. اما متأسفانه بی‌توجهی مسئولان امر در حوزه شهرسازی باعث شده است تا خیابان‌های موازی با دریا و رشد ساخت‌وساز ساختمان‌های بلندمرتبه در کنار ساحل جای خیابان‌های افقی و دالان‌های هوا به داخل شهر را مسدود کند. این موضوع را در کنار خانه‌های روستای لافت قرار دهید که همگی حیاط مرکزی و بادگیر دارند. این بادگیرها در اندازه‌های مختلف ساخته‌شده و روستای لافت را به بندر بادگیرها تبدیل کرده است. معماری روستای لافت، با ترکیب اتاق‌ها و راهروها و اتصال آن‌ها به حیاط، شبیه معماری نواحی مرکزی و کویری ایران است. معماری سنتی لافت در قشم، گونه ای از ساخت و سازهای گرمسیری ایران است. آنچه معماری و شهرسازی این منطقه را از دیگر مناطق بومی مجزا می کند، ترکیب عناصر فرمی و فضایی معماری ایرانی و عربی است. امروزه شهرسازی و معماری ایران با توجه به غنای فرهنگی و تاریخی خود، از بی هویتی در ساختار فرهنگی رنج می برد و دلیل آن را می توان در سه اصل مهم فردگرایی، بی قانونی و غربزدگی خلاصه نمود.

روزنامه صبح ساحل