در مقاله‌ی «نظری بر عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس» به ارائه توضیحاتی در مورد تاریخچه عمارت کلاه‌فرنگی پرداخته‌ام. در شماره قبل در مورد کمپانی هلندی و خروج آن‌ها از بندرعباس گفته بودم. در ادامه با جزئیات بیشتری از این بنا پس از خروج هلندی‌ها از شهر بندرعباس آشنا می‌شوید.

 

 آنچه از سرگذشت «عمارت کلاه‌فرنگی» پس از سقوط حکومت صفوی و برآمدن حکومت‌های مختلف آشکار می‌شود آن است که این عمارت به‌عنوان مهم‌ترین، مجلل‌ترین و مستحکم‌ترین ساختمان شهر بندرعباس شناخته می‌شده و با توجه به فعالیت مستمر اما ناپایدار تجار و گمرک این شهر و با عنایت به مجاورت این ساختمان با ساحل و دروازه‌ی ورود و خروج مال‌التجاره و همچنین اهمیت ویژه‌ی درآمد گمرکات بندرعباسی برای حاکمان مختلف مسلط بر ایران که معمولاً اداره‌ی امور گمرک را در کنار اداره‌ی امور سیاسی و حاکمیتی شهر به مأمورین واگذار می‌نمودند، می‌توان گفت این عمارت رسماً به یک «قلعه» تبدیل و کاربردی دوگانه داشته است، یعنی از یک‌سو مقر حاکم شهر و از طرفی به‌عنوان محل اداره‌ی امور گمرکات شناخته می‌شده است.

دراین‌بین در برخی مواقع مدیریت اداره‌ی گمرک از حاکمیت شهر منفک بوده است؛ به‌طوری‌که در ابتدای سلسله قاجار، در سال 1791. م / 1269. ش، گمرک بندرعباس و شهرهای تابعه از سوی حکام محلی منطقه به‌صورت اجاره‌ی سالانه به «سید سلطان» امام مسقط، واگذار شد و او نماینده‌ای از سوی خود را مامور این کار نمود (ابراهیمی نژاد، بدرجهان، ایران و عمان در دوره ناصری، خانه کتاب، تهران، تهران، 1392، ص 88) و اداره‌ی سیاسی بندرعباس نیز به شخص دیگری بنام «شیخ بنی معین» ضابط قشم واگذار گردید (بنی‌عباسیان بستکی، محمد اعظم، تاریخ جهانگیریه، ص 190). 

 از سال 1811. م / 1190. ق، طی یک قرارداد، حکومت بندرعباس و بحرین و غیره به‌صورت اجاره و البته تحت حاکمیت مرکزی فارس، به امام مسقط، «سید سعید خان» واگذار می‌گردد (کریم زاده تبریزی، محمدعلی، اسناد و فرامین منتشرنشده قاجاری، ص 161) و از جانب او شخصی بنام «شیخ سیف بن نبهان»، مامور بندرعباس شده و در «عمارت کلاه‌فرنگی» مستقر می‌شود (کازرونی، محمدابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، ص 124)، فرد اخیرالذکر حدود 51 سال  به‌عنوان حاکم شهر، در این عمارت ساکن بوده (ابراهیمی نژاد، بدرجهان، ایران و عمان در دوره ناصری، ص 119) و در سال 1853. م / 1232. ش، جای خود را به فرد دیگری می‌دهد (حسینی فسائی، میرزا حسن، فارسنامه ناصری، ج اول، ص 800). این رویه‌ی اجاره‌داری در سال 1869. م / 1248. ش، کنار گذارده شد و از آن سال به بعد، حکام بندرعباس و مضافات آن مستقیماً از سوی دولت مرکزی منصوب می‌شدند (ابراهیمی نژاد، بدرجهان، همان، 160). در سال 1900. م / 1280. ش، گمرکات ایران به جهت نظم دهی به درآمدهای آن، به مستشاران بلژیکی واگذار شد (سدید السلطنه، محمدعلی، همان، ص 643) و در همان سال نیز رسماً اداره‌ی گمرک در بندرعباس تحت ریاست بلژیکی‌ها تأسیس شد (سایبانی، احمد، از بندر جرون تا بندرعباس، ص 138) و انبارهای موجود در محوطه‌ی پیرامونی، حیاط‌های اطراف عمارت، اتاق‌های طبقه همکف و 2 اتاق از طبقه‌ی فوقانی جهت اداره‌ی گمرک عباسی اختصاص یافت و مابقی اتاق‌های موجود نیز به‌عنوان ساختمان مقر حکومت بندرعباس مورداستفاده قرار می‌گرفت (سدید السلطنه، محمدعلی، همان، ص 596).

 

نمایی از عمارت کلاه‌فرنگی (اداره گمرک) بندرعباس در سال 1338. ش

 

برگرفته‌شده از فیلم ویدئویی ورود شیوخ عرب حاشیه خلیج‌فارس به بندرعباس در سال 1338

 

شماره‌های بعدی صبح ساحل را برای خواندن ادامه این مقاله و آشنایی بیشتر با عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس دنبال کنید.