ژئوپارک؛ نگینی درخشنده در دل خلیج‌ فارس

 ژئوپارک جهانی قشم به‌عنوان اولین ژئوپارک خاورمیانه که در سال 2006 در یونسکو به ثبت رسیده‌است از ارزشمندترین منابع گردشگری ایران به شمار می‌رود.  واقع شدن در منطقه راهبردی خلیج فارس از دلایلی است که ژئوپارک قشم را بسیار مورد توجه قرار می‌دهد. همچنین تجربه‌های جزیره قشم در دستیابی به کارت سبز شبکه جهانی ژئوپارک‌ها، نقشه‌ی راه توسعه ژئوپارک‌های دیگری به حساب می‌آید که سودای جهانی شدن در سر دارند. مجاورت این ژئوپارک با جنگل‌های حَرّا در شمال جزیره قشم به ارزش‌ها و جذابیت‌های طبیعی آن افزوده است. در کنار تمامی این جاذبه‌ها همچون دره‌های شگفت‌انگیز و سواحل زیبا و پدیده‌های طبیعی و زمین‌شناسی منحصر به فرد در ژئوپارک جهانی قشم باید در نظر داشته باشیم که آن‌چه به یک ژئوپارک هویت می‌بخشد و موجب پویایی آن می‌شود، مشارکت و حضور فعال جامعه محلی در برنامه‌های ژئوپارک است. به جهت بررسی این موضوع و اهمیت درک مفهوم ژئوپارک با «سجاد اشگرف»، مدیر ژئوپارک جهانی قشم به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

 

فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ژئوپارک را پارک زمین‌شناختی یا پردیس زمین‌شناسی تعریف می‌کند.

یونسکو می‌گوید که ژئوپارک یک محدوده یا قلمرو جغرافیایی منسجم است که به وسیله میراث زمین‌شناختی و باارزش بین‌المللی معرفی می‌شود و با سه مفهوم حفاظت، توسعه و آموزش در راستای ارتقا پایدار اقتصادی جامعه محلی قدم برمی‌دارد. اما اگر بررسی کنیم می‌بینیم که ژئوپارک مفهومی فراتر از این‌هاست؛ ژئوپارک یک مدیریت هوشمندانه سرزمینی است. ژئوپارک با جامعه محلی هم‌جوار معنا پیدا می‌کند. ژئوسایت‌ها صرفا میراث زمین‌شناختی نیستند. ژئوسایت‌هایی مثل قلعه پرتغالی‌ها، جنبه‌ی فرهنگی و تاریخی دارند، همچنین جنگل حرا ژئوسایت طبیعی ماست.

 

 

ژئوپارک‌ها از سال ۲۰۰۰ در چند کشور اروپایی به وجود آمدند. سال ۲۰۰۴ تعدادی از کشورهای شرق آسیا مثل چین هم به آن‌ها پیوستند. پس از آن در سال ۲۰۰۶ ژئوپارک قشم با وسعت حدود ۳۰۰کیلومتر مربع در غرب جزیره به ثبت رسید. در سال ۲۰۱۱ ژئوپارک قشم به عنوان اولین و تنها ژئوپارک منطقه خاورمیانه و آسیای غربی در ارزیابی‌های انجام شده ازسوی سیستم جهانی، کارت زرد دریافت کرد و درنهایت به‌دلیل عدم بهبودبخشی به نواقص اعلامی با دریافت کارت قرمز از شبکه جهانی حذف شد.

تا سال ۲۰۱۵ ژئوپارک‌ها تحت عنوان برنامه‌ای وابسته به یونسکو و به شکل شبکه‌ای فعالیت می‌کردند. در این سال ژئوپارک‌ها به‌عنوان سومین مناطق تحت حفاظت یونسکو و برنامه اصلی این سازمان معرفی شدند.

 

 

سه منطقه تحت حفاظت یونسکو شامل: میراث جهانی، ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره و ژئوپارک‌ها هستند. 

 

 

سال ۲۰۱۶ قشم دوباره و در قالب ۲۰۶۰کیلومتر مربع شامل جزیره قشم، هنگام، خلیج دیرستان یا خلیج دلفین‌ها و جنگل حرا با حق حاکمیت سازمان محیط زیست کشور (جنگل حرا به‌عنوان ژئوسایت معرفی شده‌است اما متولی اصلی آن سازمان محیط زیست است)، به یونسکو پرونده ارسال کرد.

سال ۲۰۱۷ ژئوپارک قشم کارت سبز گرفت و دوباره وارد عرصه جهانی شد. با عملکرد خوبی که ژئوپارک داشت، سال 2018 اولین نشست و کارگاه آموزشی ژئوپارک‌های جهانی در قشم برگزار شد و ازسوی یونسکو عنوان «الگوی توسعه منطقه‌ای» را دریافت کردیم.

 

 

 در حال حاضر 35 ژئوسایت همچون تنگه چاهکوه، غار نمکدان، دره ستاره‌ها و دره تندیس‌ها را داریم و مطالعات 3 ژئوسایت جدید هم انجام شده و درحال ثبت در فهرست ملی هستند. از این تعداد 5 ژئوسایت در جزیره هنگام و مابقی در جزیره قشم است. باید بگوییم که هیچ ژئوسایتی در ژئوپارک به ثبت نمی‌رسد مگر آن که پشتوانه نظری و پژوهشی آن کامل باشد. ژئوسایت‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند: ژئوسایت‌های زمین‌گردشگری که ژئوسایت‌های در حال بهره‌برداری عمومی برای گردشگر هستند، ژئوسایت‌های توسعه‌ای که امکان بازدید عموم و زمین‌گردشگری دارند اما هنوز زیرساخت مناسب ندارند و به دنبال این هستیم که زیرساخت‌های اولیه را برای آن‌ها فراهم کنیم و ژئوسایت‌های حفاظتی که بیشتر علمی_پژوهشی و تخصصی هستند و به دلیل مخاطرات طبیعی که دارند امکان تردد گردشگر در آن‌ها وجود ندارد و فقط ثبت شده‌اند که بتوانیم از آن‌ها محافظت کنیم. این را هم اضافه کنم که ژئوپارک‌ها قانون‌گذار نیستند یعنی استانداردها و خط مشی‌های بین‌المللی خود را دارند اما از قوانین ملی تبعیت می‌کنند. سعی ما بر این است که با ثبت ژئوسایت‌های‌مان در فهرست ملی بتوانیم از پشتیبانی قوانین ملی استفاده کنیم.

 

 

 هدف اصلی ژئوپارک‌ها پایداری اقتصادی جوامع محلی است. ژئوپارک به دنبال بهره‌برداری از ژئوسایت‌ها با هدف اقتصاد پایدار جامعه محلی و هم‌جوار است. بهترین بهره‌برداری که در آن پایداری و حفاظت هم باشد به وسیله توریسم و ژئوتوریسم معنا پیدا می‌کند. یعنی ژئوپارک از آن مناطق حفاظت شده نیست که کسی نباید به آن وارد شود. ما به دنبال این هستیم که با حفظ ژئوسایت‌ها بتوانیم اقتصاد پایدار را ایجاد کنیم. مطمئنا زمانی که جامعه محلی ذی نفع باشند در امر حفاظت نیز با ما مشارکت خواهند کرد. ما به دنبال ایجاد حس تعلق خاطر و افتخار ارزشی جامعه محلی هستیم تا بتوانیم از مردم در امر حفاظت از این میراث کمک بگیریم. آموزش در اینجا حلقه‌ی مفقوده‌ایست که به وسیله آن ما می‌توانیم مردم را به سمتی سوق دهیم  که باتوجه به موضوع حفاظت و مشارکت در مدیریت هوشمندانه سرزمینی بتوانند از این میراث گرانبها هم نفعی ببرند و هم از آن حفاظت کنند.

ژئوپارک‌ها چند موضوع اصلی را به عنوان هدف و چشم انداز خود دنبال می‌کنند، مثل: زنان، جامعه محلی، مخاطرات زمین شناختی، حفاظت، توسعه پایدار، احیای دانش بومی و توسعه علمی. این‌ها موضوعاتی هستند که به عنوان مفاهیم هدف ژئوپارک‌ها قلمداد می‌شوند. احیای دانش بومی، توسعه علمی منطقه و پیوند آکادمی‌ها و دانشگاه‌ها با منطقه و حضور زنان در عرصه حفاظتی و مدیریت سرزمینی از اهداف و موضوعات مورد تاکید ژئوپارک است.

کتابی تحت عنوان «اقدامات علوم زمین» از سمت سازمان یونسکو به چاپ رسید که در مقدمه این کتاب دبیرکل یونسکو گفته است که در بین ژئوپارک‌های جهانی، جزیره قشم جایی است که زنان فعالیت‌های ژئوتوریسمی را راهبری می‌کنند و ما را به عنوان الگوی موفق جهانی معرفی کرد. همچنین پیش از آن قشم در عرصه جهانی به عنوان نمونه و الگوی موفق توسعه مدیریت مشارکتی جامعه محلی معرفی شد. این نتایج حاصل نمی‌شود مگر با همدلی، وحدت و انسجام در تعاملات دوسویه و چندسویه با جامعه محلی. 

 

 

خواناسازی یا ترویج، مدیریت ساختارمند و اصولی و فعالیت‌های شبکه‌ای از اصول اساسی ژئوپارک‌هاست. چند موضوع زیرمجموعه ژئوپارک‌هاست، مثل: همیاران ژئوپارک، ژئوپروداکت‌ها و ژئوفود. 

 

 

مفهومی در ژئوپارک به عنوان «همیار» وجود دارد. این همیاران افرادی هستند که فعالیت اقتصادی انجام می‌دهند و کسب‌وکارهایی را در محدوده ژئوپارک مدیریت می‌کنند که این کسب‌وکارها منطبق بر استانداردهای ژئوپارک‌هاست. آژانس‌های گردشگری، راهنمایان گردشگری، هتل‌ها، شرکت‌های تبلیغاتی، خبرنگاران و ... می‌توانند همیاران ژئوپارک باشند. این همیاران بازوی اجرایی و توانمند ژئوپارک هستند. 

 

 

قشم در بین تمامی ژئوپارک‌های جهانی توانست اولین تشکیلات سازمانی را برای همیاران خود شکل دهد. درحال حاضر همیاران ما شبکه‌ای دارند که لوگوی مخصوص به خود را دارد. یک شرکت تعاملی از جامعه محلی شکل گرفته که هرروز اعضای جدیدی می‌گیرد. شبکه همیاران ژئوپارک قشم توانست هویت و ساختار سازمانی خود را تثبیت کند. این همیاران با هم در تعامل هستند و با این ارتباط چندسویه داخل شبکه‌ای و تعامل دوسویه با مدیر ژئوپارک در راستای خواناسازی و پدیدار شدن قدم برمی‌دارند و سفیران ژئوپارک در امر ترویج و معرفی ژئوپارک هستند. اما این ارتباط دوطرفه است و ما هم در راستای حمایت از همیاران، اقداماتی همچون معرفی همیاران، اجازه استفاده از برند شبکه همیاران (که به نوعی برندی بین‌المللی، ذیل برند یونسکو و ژئوپارک قشم است) و اعتباربخشی به کسب‌و‌کار این افراد را انجام می‌دهیم. عضویت در شبکه همیاران و دریافت کارت همیاران مجوز کسب‌و‌کار نیست بلکه امتیاز مضاعفی است که به آن کسب‌و‌کار اعتبار می‌بخشد. ما در حال حاضر بیش از 100 همیار داریم که به کارگروه‌های تخصصی مختلف تقسیم شده‌اند. تقسیم‌بندی همیاران در قالب کارگروه‌های تخصصی مختلف، ارتباط با آن‌ها را راحت‌تر می‌کند. بنابراین در بحث خواناسازی برند ژئوپارک که می‌تواند در توسعه ساختار گردشگری منطقه نقش داشته باشد، این کارگروه‌ها می‌توانند در آشنا‌سازی و همراه شدن افراد جامعه با ما بسیار تاثیرگذار باشند. یکی از کارگروه‌های تخصصی ما همیاران رسانه است. می‌دانیم که اگر در سال 98 جلوی پروژه پرورش میگوی نمکدان گرفته شد، نقش رسانه‌ها کاملا تاثیرگذار بود.

 

 

از دیگر مفاهیم ذیل ژئوپارک، ژئوپروداکت‌ها یا محصولات محلی مرتبط با زمین است. این‌ها محصولاتی هستند که در زمینه حفاظت هم می‌توانند موثر باشند و از این محصولات می‌توان به شمع‌های دستساز نمکدان اشاره کرد. قندیل‌های نمکی که در غار نمکدان قشم (طولانی‌ترین غار نمکی جهان) وجود دارد ممکن است سال‌ها طول بکشد تا شکل بگیرند. گاهی افراد براثر عدم آگاهی این قندیل‌ها را برای یادگاری جدا می‌کردند؛ بنابراین تولید شمع نمکدان با استفاده از پارافین و نمک طعام به جامعه محلی قشم آموزش داده شد و در حال حاضر این شمع‌ها توسط دختران روستایی غرب جزیره تولید می‌شود، هم درآمدی را برای جوامع محلی ایجاد می‌کند و هم در راستای حفاظت از میراث غار نمکدان موثر است.

 

مفاهیمی مثل ژئوفود را در رابطه با غذاهای محلی در قلمرو ژئوپارک‌ها داریم. قشم هم یکی از غنی‌ترین فرهنگ‌های غذایی را دارد؛ به این دلیل که ما در گذشته ارتباط‌هایی با هندوستان، آفریقا و کشورهای جنوب خلیج فارس داشته‌ایم دارای یک فرهنگ متفاوت غذایی هستیم. سعی کردیم که در این زمینه‌ها بتوانیم قدمی برای معرفی جامعه محلی برداریم.

 

ژئوپارک توانسته است کاملا نقش موثری در زندگی مردم ایفا کند. بارها خود مردم در جامعه محلی به این موضوع تاکید داشته‌اند. بنابراین اگر میراث ژئوپارک وجود داشته باشد، گردشگری هم هست و اگر گردشگری وجود داشته باشد، منفعت و سودآوری و اقتصاد هم هست. این زنجیره اقتصادی و ارزشی ژئوپارک است و درحال حاضر جامعه محلی کاملا آن را درک کرده‌است. ما حدود 23 نیرو در ژئوسایت‌های درحال بهره‌برداری از جوانان روستایی هم‌جوار با ژئوسایت‌ها داریم. درحال حاضر ژئوپارک توانسه در جامعه محلی خود را معرفی کند. جامعه محلی ژئوپارک را درک کرده‌است چون در زندگی و سفره‌شان تاثیر داشته‌است. بیشتر روستاییان ما به سمت کسب‌وکارهای گردشگری قدم برداشته‌اند. ما در ژئوپارک به دنبال بستن راه‌ها نیستیم بلکه به دنبال ایجاد خلاقیت در اقتصاد پایدار جامعه محلی هستیم. شاید در ابتدای امر ژئوپارک‌ها برای حمایت و پشتیبانی مالی از دستگاه‌های حکومتی و دولت کمک می‌گیرند اما در نهایت به یک موسسه و تشکل خودکفا تبدیل می‌شوند که به وسیله مردم اداره می‌شود. امروز یکی از ضعف‌ها و نقاط تهدید ژئوپارک، عدم شناخت مسئولان است.

 

 

متاسفانه بخشی از مسئولان ما به خاطر اینکه شاید گاهی ژئوپارک مانعی برای اقدامات توسعه‌ای متداول آن‌ها بوده است، هنوز نتوانسته‌اند ارتباط موثری با ژئوپارک پیدا کنند (اقدامات توسعه‌ای از 2 نوع است: توسعه پایدار و توسعه متداول. توسعه متداول در پایداری منابع دخیل نیست و فقط به دنبال توسعه در زمان حال است و آینده‌نگری ندارد). 

یکی دیگر از علل آن می‌تواند این باشد که ما هنوز نتوانسته‌ایم ژئوپارک را به خوبی معرفی کنیم. از همین‌رو ما شبکه همیاران ژئوپارک را ایجاد کردیم و امسال آن‌ها را به کارگروه‌های تخصصی مختلف تقسیم کردیم. روشن است که وقتی مفهوم اصلی ژئوپارک توسط مردم و مسئولان درک شود، همراهی و همیاری با ژئوپارک گستره بیشتری را در بر خواهدگرفت. ضعف عمده‌ای در این زمینه داریم و مسئولان باید این برند را همانند برندهای دیگر مثل جنگل حرا درک کنند.

 

شناخت و درک مسئولان از ژئوپارک می‌تواند در پیشبرد برنامه‌ها تاثیرگذاری چندبرابری داشته باشد. اگر مسئولانی که به صورت مستقیم و غیرمستقیم با ژئوپارک در ارتباط هستند شناخت کافی نسبت به این برند جهانی نداشته باشند، مطمئنا کارها به آن نحو مطلوبی که مدنظر است پیش نخواهد رفت.  برخی مسئولان، ژئوپارک را به عنوان یک محل می‌شناسند درحالی که ژئوپارک یک محدوده و قلمرو است و یک جای واحد نیست. متاسفانه هنوز خیلی از مسئولان ما تفاوت ژئوپارک و ژئوسایت را نمی‌دانند. 

 

 

 ژئوپارک‌ها به عنوان سومین منطقه تحت حفاظت یونسکو با 2 منطقه دیگر کاملا متفاوت هستند. وقتی منطقه یا اثری تحت عنوان میراث جهانی و ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ثبت شود تا زمانی که دچار مخاطره جدی یا نقص در ترمیم و مرمت نشود، سازمان جهانی با آن کاری ندارد. اما ژئوپارک‌ها متفاوت هستند. ژئوپارک‌ها براساس عملکردشان از یونسکو کارت می‌گیرند. دوره کارت سبز ژئوپارک‌ها چهارساله است. از زمانی که ارزیابی انجام می‌شود، گزارش ارزیابی در نشست شورای جهانی مطرح می‌شود و ژئوپارک کارت سبز دریافت می‌کند یا تمدید کارت سبز انجام می‌دهد، گواهینامه‌ای که به آن اعطا می‌شود به مدت چهار سال اعتبار دارد. بعد از آن دوباره ارزیابی می‌شود و ژئوپارک نباید هیچ‌گاه حالت سکون و یکسانی داشته باشد. 

 

 

ژئوپارک باید طبق برنامه عملیاتی و راهبردی که دارد فعالیت‌های خود را ادامه دهد. در هر ارزیابی توصیه‌هایی توسط ارزیابان ارائه می‌شود که باید نواقص مربوطه رفع شود. در ارزیابی بعدی دو مورد بیشتر مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ یکی توصیه‌های ارزیابان قبلی و دیگری برنامه‌هایی که ما به صورت سالیانه ارائه داده‌ایم. در ارزیابی باید برنامه‌های‌مان را جامعه عمل پوشانده باشیم وگرنه پویایی ژئوپارک حس نمی‌شود. همچنین اگر در طی این چهار سال شورای جهانی ژئوپارک‌های یونسکو از منبع موثقی اطلاع کسب کند که ژئوپارکی در امر حفاظت و توسعه از استاندارد‌های بین‌المللی تبعیت نکرده است، می‌تواند جلسه فوق‌العاده تشکیل داده، نسبت به بررسی این موضوع اقدام کند و به ژئوپارک کارت زرد یا کارت قرمز بدهد. هر اقدام نادرستی می‌تواند به راحتی ژئوپارک را دچار مخاطره کند و آن را لیست بین‌المللی خارج کند. بنابراین ژئوپارک‌ها باید پویا و زنده باشند، اگر ثبات داشته باشند از گردونه رقابت خارج می‌شوند.

 

ارزیابی بعدی سال آینده انجام می‌شود. فرصت کم اما وضعیت خوبی داریم. امروز حال ژئوپارک قشم خوب است؛ به‌طوری‌که دومین ژئوپارک روسیه که می‌خواهد جهانی شود طی نامه‌ای از ما خواسته که تجارب موفق‌مان را در اختیارشان بگذاریم و درخواست تبادل تفاهم‌نامه با ژئوپارک جهانی قشم را داشته‌است.

 

در گذشته مشکلاتی با جهاد کشاورزی استان و امور اراضی استان داشتیم. یکی از این موارد موضوع اراضی پرورش میگو هم‌جوار گنبد نمکدان بود. با واگذاری و انتقال قطعی اسناد مالکیت و اسناد اراضی کل جزیره قشم به سازمان منطقه آزاد این مشکل دیرینه که چندین سال اختلافات زیادی ایجاد کرده بود، حل شد.خوشبختانه چندسالی است که در منطقه آزاد قشم فرایندی تثبیت شده که طی آن برای اختصاص اراضی جهت سرمایه‌گذاری در کاربری‌های مختلف، از سمت معاونت عمرانی منطقه آزاد قشم از ژئوپارک هم استعلام گرفته می‌شود و یکی از مراجع اخذ استعلام، مدیریت ژئوپارک است.