پیوندگاه دریا و فرهنگ

اقتصاد دریا، نبض تپنده هرمزگان

اگر تاریخ هرمزگان را مرور کنیم، به روشنی درمی‌یابیم که دریا نه‌تنها به‌عنوان منبع معیشت، بلکه به‌مثابه بستری برای ارتباطات فرهنگی و اجتماعی، نقشی بنیادین در شکل‌گیری هویت این منطقه داشته است. آذرمهر در این‌باره می‌گوید: «اقتصاد دریا‌محور، از دیرباز ویژگی شاخص این استان بوده است. مشاغلی چون صیادی، دریانوردی، صید مروارید، کشتی‌سازی و تجارت دریایی، ساختار اقتصادی هرمزگان را بنا نهاده‌اند. برای مثال، صید مروارید، تنها به عمل صیادی محدود نمی‌شود؛ بلکه از بازارهای خرید و فروش تا صنایع مرتبط، همه در زنجیره این اقتصاد حضور دارند.» یکی از جنبه‌های جالب این ارتباط اقتصادی، تأثیر آن بر آیین‌های مردمان منطقه است. نوروز دریا، یکی از این آیین‌های کهن است که به سنت دریانوردی بازمی‌گردد. آذرمهر توضیح می‌دهد که در گذشته، کشتی‌های بادبانی تنها در فصولی خاص می‌توانستند به سفرهای دوردست بروند؛ چرا که نیروی محرکه آن‌ها بادهای موسمی بود. بنابراین، در آغاز فصل مساعد سفر، جشن نوروز دریا برگزار می‌شد تا زمان حرکت کشتی‌ها را اعلام کند. «"امروزه، هرچند که نیروی محرکه کشتی‌ها دیگر باد نیست، اما این مراسم همچنان به‌صورت نمادین برگزار می‌شود. ماتی سرخ، یکی از جلوه‌های امروزی این آیین است که در میان مردم هرمزگان جایگاه ویژه‌ای دارد.»

پیوندهای فرهنگی با سرزمین‌های دور

جغرافیای منحصربه‌فرد هرمزگان و ارتباط دیرینه‌ی آن با کشورهای حوزه خلیج فارس، هندوستان و آفریقا، موجب شده است که این منطقه فرهنگی چندوجه داشته باشد. آذرمهر این تعاملات را چنین توصیف می‌کند: «هنگامی که به فرهنگ عامه مردم هرمزگان نگاه می‌کنیم، ردپای این ارتباطات را در بسیاری از عناصر آن مشاهده می‌کنیم. نوع موسیقی، ابزارهای موسیقیایی، سبک معماری، آیین‌های سنتی و حتی نحوه پوشش، همه نشان از این تبادلات دارند. مثلاً در جزایر استان، برخی از رسوم عروسی شباهت زیادی به سنت‌های ازدواج در امارات، قطر و بحرین دارند.» یکی از بارزترین جلوه‌های این تعامل فرهنگی، مراسم زار است. این آیین که به باور مردم، نوعی درمان روحی و جسمی محسوب می‌شود، در مناطق دیگری از ایران نیز دیده می‌شود. اما همان‌طور که آذرمهر اشاره می‌کند، در هرمزگان این مراسم ویژگی‌های خاص خود را دارد: «درمان بیماری از طریق موسیقی و نیروهای ماورایی، پدیده‌ای است که در بسیاری از نقاط ایران و حتی سایر کشورهای منطقه وجود داشته است. اما در هرمزگان، تحت تأثیر فرهنگ آفریقایی و هندی، مراسم زار به‌شکل متفاوتی اجرا می‌شود. نام‌هایی چون دینگومارو (باد آفریقایی)، شیخ شعیب و شیخ شنگر (بادهای عربی) نشان‌دهنده همین تعاملات فرهنگی هستند.»

اسطوره‌ها؛ بازتاب سبک زندگی مردم ساحل‌نشین

فرهنگ اسطوره‌ای هر قوم، بازتابی از شرایط زیستی و اجتماعی آن‌هاست. در هرمزگان، بسیاری از اسطوره‌ها با دریا، ماهیگیری، کشتی‌رانی و زندگی ساحلی گره خورده‌اند. آذرمهر به یکی از این اسطوره‌های محلی اشاره می‌کند: «یکی از اسطوره‌های جالب منطقه، روایت زنی است که صورتی زیبا و جذاب دارد، اما پاهایش به‌شکل داس است. او در سواحل پرسه می‌زند و مردان هوس‌باز را به‌سوی خود جذب می‌کند و در لحظه‌ای که به او نزدیک می‌شوند، آن‌ها را مجازات می‌کند. این داستان، درواقع بازتابی از فرهنگ دریا و خطرات آن است.»

افسانه دیگری که در مناطق غربی هرمزگان رواج دارد، اسطوره هلاکو است. این شخصیت افسانه‌ای در باور مردم محلی، در برکه‌های آب زندگی می‌کند و کودکان را که بیش از حد به آب نزدیک شوند، با خود می‌برد. آذرمهر در تحلیل این اسطوره می‌گوید: «این داستان، در اصل وسیله‌ای بوده برای محافظت از کودکان. در مناطق غربی استان، برکه‌های آب عمیقی وجود داشته که برای ذخیره آب در فصول گرم سال مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. از آنجا که این برکه‌ها برای کودکان خطرناک بودند، مردم محلی با ساختن این داستان، تلاش داشتند که از نزدیک شدن آن‌ها به آب جلوگیری کنند.»

فرهنگ و مذهب؛ پیوندی ناگسستنی

یکی از جنبه‌های جالب فرهنگ هرمزگان، نحوه امتزاج آداب و رسوم با باورهای مذهبی است. بسیاری از آیین‌های کهن، در گذر زمان رنگ‌وبوی مذهبی به خود گرفته‌اند تا امکان بقا در جامعه را داشته باشند.

آذرمهر این موضوع را با ذکر نمونه‌ای از نوروز توضیح می‌دهد: «در دوره پس از ساسانیان، برای حفظ نوروز، آن را با مناسبت‌های مذهبی پیوند دادند. برای مثال، در برخی منابع اشاره شده که عید غدیر در روز نوروز رخ داده است. این نوع تطبیق تاریخی، به بقای آیین‌ها کمک کرده است. همین رویکرد را می‌توان در دیگر رسوم محلی، مانند گردانی (که در امارات به نام گرگشو شناخته می‌شود)، مشاهده کرد.استان هرمزگان، گنجینه‌ای از فرهنگ، تاریخ و سنت‌هایی است که در گذر زمان شکل گرفته‌اند و در پیوندی ناگسستنی با دریا، به حیات خود ادامه می‌دهند. اقتصاد دریا‌محور، اسطوره‌ها، موسیقی، آیین‌های شفابخشی و سنت‌های ازدواج، همگی نشان از تأثیر گسترده این جغرافیا بر زندگی مردم دارند.» رامین آذرمهر در پایان گفت‌وگوی خود تأکید می‌کند که برای شناخت فرهنگ هرمزگان، باید فراتر از ظاهر رسوم و آیین‌ها نگریست و ریشه‌های آن‌ها را در ساختار اقتصادی، اجتماعی و تاریخی منطقه جست‌وجو کرد. «اگر می‌خواهیم فرهنگ و آداب‌ورسوم هرمزگان را بشناسیم، باید ابتدا عوامل تاریخی و جغرافیایی که زمینه‌ساز آن‌ها بوده‌اند را بررسی کنیم. تنها در این صورت است که می‌توانیم تصویری واقعی از این فرهنگ زنده و پویا ارائه دهیم».

نویسنده:سامیه طهورنیان