نگاهی به آئین های محرم در هرمزگان

صبح ساحل ، اجتماعی - با آغاز ماه محرم، آئین های شور عزای حسینی در مناطق مختلف استان هرمزگان همزمان با سراسر کشور آغاز شده ، آئین هایی که در تلفیق با فرهنگ های بومی و همچنین مهاجرنشین رنگ و بویی دیگر به خود گرفته است.آئین های عزاداری سنتی و بومی درهرمزگان سابقه طولانی دارد و مردم این دیار از زمان های دور پایبند به برگزاری آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده به طوری که جوانان و نوجوانان برای مشارکت در این مناسبت ها با شور و شوق خاصی شرکت دارند.سینه زنی (واحد)، روضه خوانی، زنجیر زنی، تعزیه خوانی، سنگ زنی(چک چکو)، تابوت گردانی، علم گردانی ، رقص حجله یا حجله گردانی، حنابندان، پخش نذورات و مراسم ویژه تاسوعا و عاشورا از جمله آئین های شاخص استان هرمزگان در دهه محرم است.   سینه زنی (واحد):در 10 روز اول ماه محرم سینه زنی به 2 صورت نشسته و ایستاده برگزار می شود، در سینه زنی نشسته مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می دهند. در سینه زنی ایستاده مردان به شکل دایره می چرخند و در حالی که با دست چپ کمربند یکدیگر را گرفته اند با دست راست بر سینه ی خود می کوبند. اوج این سینه زنی وقتی است که نوحه خوان، واحد می خواند.این نوع سینه زنی در بوشهر و خوزستان نیز دیده می شود.نوحه خوانی و سینه زنی هر شب در مساجد و تکایا برگزار می شود، بیشتر نوحه های خوانده شده به زبان محلی بندری است، از آن جایی که بندرعباس یک شهر مهاجرپذیر است و به طور تقریبی از تمام نقاط ایران در این شهرزندگی می کنند در ماه های محرم برای خود تکایای جداگانه ای برپا می دارند و به شیوه و سبک خود عزاداری کرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف خود دلیل برگزاری عزاداری با شور و شوق بیشتر در استان شده و هم سفر گردشگران مذهبی از سایر نقاط ایران برای آشنایی با این نوع عزاداری و سوگواری را همراه دارد.   روضه خوانی:در ماه های محرم و صفر، روضه خوان های محلی (زنانه و مردانه) مصائب اهل بیت عصمت وطهارت(ع) را همراه با اشعار مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می کنند. روضه خوان ها ( بویژه زنان ) گاه در بیان موضوعی، چون تعزیه از حرکت و اجرای نقش استفاده کردو به گرمی مجلس می افزایند.روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری هرمزگان در طول سال است .* تعزیه خوانی:از دوره قاجاریه به این سو همواره تعزیه درهرمزگان مورد توجه بوده خاستگاه اصلی آن نیز شهر میناب است، مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم کرده است. مهم ترین مراکز اجرایی تعزیه خوانی در استان در شهرهای میناب، بندرعباس، فین، رضوان، گهره و جزیره هرمز است که در دهه اول محرم به آن پرداخته می شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می شود.   عَلَم گردانی:بیشتر حسینیه های هرمزگان به ویژه در بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یکی از معصومین(ع) علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند که این گردش علم را پرسه می نامند.علم حضرت ابوالفضل(ع)، دوعلمان، امام رضا(ع)، زین العابدین(ع)، امام حسن(ع)، علم رسول الله(ص) و علم صاحب الزمان(عج) از علم های مشهور در آئین علم گردانی هستند.برخی از علم ها دارای احترام بیشتری هستند مانند علم جریده که در تعزیه ها از آن استفاده می شود و منصوب به حضرت عباس(ع) است.‹علم› از چوب بلندی حدود سه متر ساخته شده که از رخت علم که پارچه های متعددی است با رنگ های مختلف پوشیده می شود و سرعلم که به ‹سر شده› معروف است و دارای نقش های متعددی می باشد.هرمسجد و حسینیه برای خود علم جداگانه ای دارد، مهم ترین بُعد علم گردانی اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آئین های عزاداری است که عزاداران هر روز صبح از مساجد و تکایا بیرون آمده همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذور می پردازند.    مراسم ویژه علم پیغمبر( پیامبر)(ص) درشهرستان میناب:در روز پنجم محرم در میناب دو علم (علم پیغمبر) (ص) وعلم صاحب الزمان(عج) در دو حسینیه جداگانه همزمان بسته می شود. این دو علم بسیار مورد توجه مردم میناب بوده و شاید بتوان گفت پرشورترین مراسم علم در استان هرمزگان است .این مراسم از صبح پنجم محرم شروع شده ، علم در آب رودخانه غسل داده می شود و علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می کند ودر عصر همان روز نه تنها مردم این شهر بلکه بسیاری از شهرهای استان نیز در این مراسم شرکت کرده و برای علم ها گوسفند قربانی می کنند و نقل، گل،سکه و گلاب بر آنها می پاشند.   علم شمشیری قشم:علم دیگر را علم شمشیری قشم می توان نام برد که در روز خاصی از حسینیه بیرون آورده به روستای های اطراف قشم برده و با مراسم خاص و با پای پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می شود که در این روز بسیاری از شهرهای مختلف برای عزاداری همراه این علم به قشم رفته و این مراسم با شوری خاص برگزار می شود.   غسل علم:از دیگر مراسم علم ها می توان به 12 علم منبر گپ نام برد که این علم ها منصوب به 12 امام است که برای غسل دادن آن علم ها را به دریا برده و با آداب خاصی این مراسم را برگزار می کنند و در روزهای مختلف محرم افرادی که نذر دارند هیات همراه 12 علم منبر گپ را به خانه های خود دعوت کرده تا به عزاداری بپردازند.   سنگ زنی (چک چکو):این مراسم همراه با علم گردانی است، دسته ی سینه زن دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را درمیان می گیرد و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن دو قطعه سنگ کوچک را همراه با چرخش موزون به هم می زنند. سنگ زنی امروزه به فراموشی سپرده شده ولی گاهی در بعضی از حسینیه های هرمزگان اجرا می شود.   تابوت گردانی:از روز هفتم محرم بعضی از حسینیه ها تابوت را با پارچه های رنگین نذری و آیینه کاری و گاه شمشیر تزئین می کنند و همراه با علم در محله ها می گردانند و به جمع کردن نذورات مردمی می پردازند،حرکت تابوت بسیار دیدنی است. علاوه بر دسته سینه زن نوازندگانی با سرنا و دهل نیز تابوت را همراهی می کنند.    رقص حجله یا حجله گردانی:در اینجا می توان از آئینی به نام ‹رقص حجله› نام برد که دارای ارزش های نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنه های زیبایی است که شاید به لحاظ اجرای و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی بتوان آنرا منحصر به فرد دانست.حجله گردانی که به حجله قاسم معروف است از نظر ظاهر شبیه به تابوت است با اندکی اختلاف در سقف آنها، اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود یک ونیم در 2 متر که با آیینه های بزرگ، قالیچه، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزئینی آراسته می شود.مراسم حجله گردانی در شب نهم محرم برگزار می شود ، روز عاشورا این حجله زیبا به خون حضرت قاسم آغشته می شود.تابوت و حجله درهمه مناطق هرمزگان با تفاوت های کمی دیده می شود. از مرحله ساخت و غسل دادن، آماده ساختن و حتی چه کسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت در آمده و نذوراتی که داده می شود، همه این موارد با آئین ها و شیوه خاصی انجام می شود.    حنابندان:مراسم حنابندان حضرت قاسم(ع) اگر چه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم اجرا می شود.اشعار سوزناک که به شکل همسرایی خوانده می شود همراه با سینی های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می سازد.    مراسم ویژه عاشورا:در تمامی شهرهای هرمزگان این روز با حرکت دسته های سینه زنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز می شود، در بندرعباس و میناب روز عاشورا شکوه خاصی دارد. شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است.شمر، ساربان، شیر، کاروان اسرا، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با کبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه های اطفال مسلم به پایان می رسد.    آیین شام غریبان:در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط کشور دسته های سینه زن درحالی که شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسرای کربلا اشک ماتم می ریزند.    آمدن بنی سعد:در شب دوازدهم ماه محرم در میناب گروهی که خود را بنی اسد می نامند، با بیل و کلنگ در حالی که به سر و سینه می زنند در حسینیه ها می گردند و با ناله و زاری می گویند که برای دفن شهدا آمده اند. این مراسم امروزه کمرنگ شده و کمتر برگزار می گردد.عزاداری حضرت سیدالشهدا در هرمزگان با گرامیداشت اربعین حسینی آرام آرام به پایان می رسد، اگرچه در طول سال و در مناسبت های مختلف همچنین شب های دوشنبه و جمعه مراسم روضه خوانی همواره برپا می شود.از آن جا که بیشتر اقوام ایرانی نیز در استان هرمزگان بویژه در بندرعباس مرکز استان ساکن هستند، لذا عزاداری اقوام ایرانی مقیم استان با رسم ها و نواهای خاص خود ، شیفتگان سیدالشهدا (ع) را به سوی خود جلب می کند.همه اقوام ایرانی ساکن هرمزگان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لرها، کردها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، کرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم این شهر مسجد، حسینیه یا تکیه دارند و هر یک با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.این اقوام در اوج ارادت به امام حسین (ع) در دسته های عزاداری به هم می پیوندند و با شکوه ترین جلوه های بندگی را در ماتم شهیدان کربلا به نمایش می گذارند و در روز عاشورا ورود دسته های عزاداری و سینه زنی به امامزاده سید مظفر(ع)، گذر از مصلی قدس بندرعباس و منبر گپ دیدنی است.تنوع قومی ، فرهنگی و مذهبی سبب شده جای جای استان هرمزگان در ایام و مناسبت های مختلف فرهنگی مذهبی مانند محرم ، صفر، رمضان و عیدها، دیدنی تر و زیباتر از سایر نقاط کشور باشد.استان هرمزگان دارای یک هزارو200 هیات مذهبی در شهرها ، بخش ها و روستاها بوده که در مناسبت های مذهبی بویژه دردهه محرم بیشترین فعالیت های مذهبی در زمینه برگزاری آیین های سوگواری از قبیل روضه خوانی، نوحه سرایی، سینه زنی، علم گردانی و تعزیه خوانی دارند. // ایرنا