روح خفته مطالبه‌گری

قبل از سفرم به خمیر تلاش کردم تا از منابع موجود، اطلاعاتی درباره مشکلات اجتماعی شهر به دست بیاورم. نتیجه این پرس‌وجوها رسیدن به فهرستی از معضلات بود که هیچ‌کدام‌شان مختص خمیر نبود. اعتیاد، طلاق، سن پایین ازدواج و معضلاتی از این دست، چیزهایی نیست که فقط در خمیر با آن مواجه باشیم.

این معضلات با کمی بالاوپایین گریبان‌گیر کل استان هرمزگان است. این بود که تصمیم گرفتم خودم را محدود به شنیده‌هایم نکنم و در برخورد مستقیم با شهر وضعیت آن را بسنجم. تمام یک هفته‌ای که در خمیر بودم، به گفت‌وگو با اهل شهر گذشت اما پاسخ مشخصی در این‌باره دستم را نگرفت. خیلی‌ها تنها مشکل اجتماعی شهرشان را بیکاری می‌دانستند و خیلی‌های دیگر از جواب دادن طفره می‌رفتند.

واکنش‌های تکرارشونده و خویشتن‌داری مردم خمیر در جواب دادن به سوال‌هایم، من را به این فکر انداخت تا از یک کارشناس دلیل آن را جویا شوم. در ادامه گفت‌وگوی من با دکتر «منصور اخلاقی‌پور»، جامعه‌شناس را درباره زیروبم‌های مشکلات اجتماعی خمیر، دنبال کنید.

شما در گذشته مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری هرمزگان بودید و قطعا اطلاعات گسترده‌ای در زمینه آسیب‌های اجتماعی استان دارید. کمی از معضلات اجتماعی که خمیر درگیر آن است، بگویید.

آسیب‌های اجتماعی از دهه 90 در حوزه غرب استان هرمزگان در حال افزایش است. اعتیاد و طلاق عاطفی بیشترین آسیبی است که در خمیر شاهد آن هستیم. نرخ رشد طلاق در خمیر بیشتر از سایر شهرستان‌هاست. یکی از عوامل آن، طلاق عاطفی است که به دلیل معذوریت‌های فرهنگی و عدم آگاهی زنان نسبت به حقوق‌شان اتفاق می‌افتد. در بنادری مانند خمیر که ترکیب جمعیتی اهل تسنن بیشتر است، طلاق مذمومیت دارد. ریش‌سفیدان شهر اجازه نمی‌دهند زنان به‌راحتی جدا شوند و این موضوع معمولا به طلاق عاطفی گرایش پیدا می‌کند. در واقع مذهب یک عامل بازدارنده در پذیرش یا دنبال کردن یک‌سری واقعیت‌ها و حقوق اجتماعی زنان و دختران است. درحالی‌که گاهی طلاق حقوقی یک راهکار است تا آسیب. ادامه‌دار شدن طلاق عاطفی پیامد‌های روحی و روانی بسیاری برای زوجین و فرزندان‌شان به دنبال دارد. یکی دیگر از عوامل پنهان زمینه‌ساز برای طلاق عاطفی و خیانت، ختنه زنان و دختران است. این سنت از باورهای مذهبی مردم خمیر ناشی می‌شود. البته اخیرا مجمعی آن را به دلیل آسیب‌های جدی‌اش، رد کرده‌است. فضای مجازی در سال‌های اخیر شناخت زنان و دختران را نسبت به حقوق‌شان افزایش داده‌است. همین موضوع باعث بروز تعارضاتی در آنان شده که ممکن است آسیب‌هایی مانند خودزنی، خودکشی و درون ریزی عاطفی به همراه داشته‌باشد. متاسفانه اختلالات عصبی مانند افسردگی و اضطراب در بین زنان و دختران حوزه غرب استان رو به افزایش است. افسردگی یکی از دلایل گرایش به مشروبات الکلی و مواد مخدر است که در خمیر در حال افزایش است. یک ویژگی دیگر که به لحاظ جمعیت شناسی شاهد آن هستیم، جمعیت مهاجر شهر خمیر است. وجود شرکت‌ها و کارخانه‌ها، مراوداتی را شکل داده که منجر به بروز آسیب‌هایی پنهان مانند شکل‌گیری سکس‌وورکرها شده‌است. ایدز یک پیامد جدی همین پدیده است.

جمعیت مهاجر خمیر چطور زمینه‌ساز آسیب در شهر شده‌اند؟

بخشی مهمی از آسیب‌های خمیر به‌صورت زیرپوستی اتفاق می‌افتد. چادرنشینان ساکن در روبه‌روی شرکت سیمان یکی از همین مشکلات جدی است. این چادرنشینان از جنوب استان کرمان به خمیر مهاجرت کرده‌ و جذب نظام شهری نشده‌اند. شرایط زندگی آن‌ها بسیار رقت‌بار است. به بسیاری از زنان و دختران‌شان تجاوز می‌شود. حتی چند مورد ایدز در بین‌شان مشاهده شده‌است. این افراد عامل بسیاری از خرده‌فروشی‌های مواد مخدر، سرقت‌های خرد، خودفروشی‌ها و تکدی‌گری‌ها هستند. در دهه ۸۰ تعدادی از این چادرنشینان در خانه‌های مسکن مهر اسکان داده‌شدند اما بعد از مدتی خانه‌های‌شان را فروختند یا اجاره دادند و دوباره در چادر ساکن شدند. این طرح اشتباه بود. باید شرایطی فراهم شود تا این افراد خودشان پای کار بیایند نه این‌که لقمه حاضر و آماده تحویل‌شان بدهیم. بهترین راه‌حل عودت دادن این افراد به شهر خودشان است. دغدغه اصلی این چادرنشینان کار است. اگر شغلی برای‌شان فراهم شود و امیدی به آینده داشته‌باشند، با تغییر همراه می‌شوند.

آمار رسمی قابل استنادی در دسترس نیست. به نظر شما عدم انتشار آمار کمکی به کم شدن معضلات می‌کند؟

به نظر من آمارها جنبه کمک‌کنندگی دارند. اگر آمار صادقانه بیان شود، خیلی از شایعه‌ها از بین می‌رود و از داده‌سازی جلوگیری می‌شود. علاوه‌بر این‌که می‌توانیم واقعیت را بهتر و عریان‌تر بشناسیم و تحلیل کنیم. ما چهل سال است می‌گوییم یک میلیون و دویست‌هزار نفر معتاد داریم. در طول این‌سال‌ها این آمار تغییر نکرده‌، با آن‌که جمعیت کشور دو برابر شده‌است. اگرچه آمار رسمی منتشر نمی‌شود اما می‌توان بعضی آسیب‌ها را برآورد کرد. برآورد ما این است که بیش از شش میلیون معتاد در کشور وجود دارد. اگر ایرادی وجود دارد باید آن را رفع کنیم. سرپوش گذاشتن روی آن، پاک کردن صورت مساله است. ما آمارها را منتشر نمی‌کنیم چون ناکارآمدی مدیران پشت آمارهای منتشر نشده، مخفی خواهد ماند.

وقتی بیکاری فراگیر می‌شود  چقدر افراد فرصت رسیدگی به سایر آسیب‌هایی که خانواده و جامعه‌شان به آن مبتلاست، دارند؟

وقتی نیازهای ابتدایی انسان برآورده نشود، به دنبال حقوق دیگرش هم نیست. مشکلات معیشتی در نتیجه نبود درآمد به وجود می‌آید. بیکاری یکی از مهمترین عوامل تسریع‌کننده آسیب‌های اجتماعی است. ترک تحصیل، قاچاق و بسیاری از آسیب‌های دیگر تحت تاثیر فقر اتفاق می‌افتند. در واقع وقتی نیازهای پایه‌ای انسان جواب داده نمی‌شود، وقتی شکم گرسنه است، فرهنگ تعطیل می‌شود. شاید در نگاه اول بیکاری فقط یک عامل اقتصادی به نظر برسد اما در واقع یک عامل اقتصادی-اجتماعی است که زنجیروار باعث ایجاد آسیب‌های اجتماعی می‌شود.

دلیل خویشتن‌داری و بروز ندادن مشکلات در بین مردمان شهرهایی مانند خمیر چیست؟

بروز ندادن مشکلات در شهرهایی مانند خمیر از ضعف روحیه مطالبه‌گری اجتماعی ناشی می‌شود. در خمیر میزان اعتماد اجتماعی، هم‌بستگی و مشارکت پایین است. وقتی جامعه‌ای بهای لازم را به اعضای خود نمی‌دهد، سرمایه‌های اجتماعی آن کم‌رنگ می‌شود. این موضوع در بین زنان پررنگ‌تر است. در شهرهای مانند خمیر زنان آزادی عمل کمتری نسبت به مردان دارند. این نگاه غیر اولویت‌دار به زنان و دختران، اعتماد‌به‌نفس آنان را پایین می‌آورد. در اقلیت بودن اهل تسنن در استان هرمزگان هم در مشارکت پایین اجتماعی آنان بی‌تاثیر نیست.

مردم خمیر همه آسیب را فقط مختص زنان و دختران می‌دانند. چرا آسیب‌های اجتماعی را زنانه می‌دانیم؟

این موضوع از نگاه مردسالارانه حاکم بر جامعه نشئت می‌گیرد که به مقوله آسیب‌های اجتماعی هم تسری پیدا کرده‌است. همین نگاه فسادی که یک زن مرتکب می‌شود را چند برابر بزرگنمایی می‌کند. درحالی‌که آمارها نشان می‌دهد مردان بیشتر از زنان درگیر آسیب‌های اجتماعی هستند. بین یک تا دو درصد زندانیان، زنان و کمتر از 10 درصد آنان معتاد هستند. نرخ رشد ایدز نیز در بین مردان بیشتر است. این آمارها نشان می‌دهد زنان ما سالم‌تر هستند و آسیب‌هایی که دچار آن می‌شوند بیشتر آسیب به خود است. به‌‎طور مثال در استان هرمزگان زنان بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می‌کنند.

راه کم کردن آسیب‌های اجتماعی چیست ؟ آموزش چقدر به این موضوع کمک می‌کند؟

این موضوع یک راه‌حل مشخص ندارد اما بهبود وضعیت اقتصادی عاملی است که بیش از همه در بهبود شرایط اجتماعی یک جامعه تاثیر دارد. نابه‌سامانی اقتصادی جنبه‌های مختلف سلامت را به‌مخاطره می‌اندازد. سلامت روان یکی از جنبه‌های پنهان این آسیب‌ است. آمار بیماری‌های روانی در ایران به شدت در حال افزایش است. متاسفانه هنوز فرهنگ مراجعه به روان‌پزشک و روان‌کاو در جامعه ما شکل نگرفته‌است. بخش عمده‌ای از آسیب‌های اجتماعی ناشی از ناآگاهی است. دو نوع آموزش می‌تواند در این زمینه می‌تواند کمک‌کننده باشد؛ آموزش عمومی برای خانواده‌ها و آموزش خاص در مدارس. والدین به دلیل عدم آگاهی، بسیاری از آسیب‌ها را تابو می‌دانند و با مخفی کاری سعی در جلوگیری از بروز اختلافات خانوادگی دارند. در مدارس این مشکلات بسیار جدی‌تر است. متاسفانه تمام هم‌وغم آموزش‌وپرورش بر این است که آمار آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان به بیرون درز نکند. این بزرگترین لطمه‌ای است که نظام رسمی آموزش‌و‌پرورش به خودش می‌زند. برای حل هر مشکلی اول باید درد را بشناسیم. اما آموزش‌وپرورش حتی اجازه یک پژوهش مستقل در زمینه آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان را نمی‌دهد. نوع نگاه به آمار آسیب‌های اجتماعی، امنیتی است که خطرات جدی برای اجتماع در پی خواهد داشت. راه مقابله با بخش عمده‌ای از آسیب‌های اجتماعی باید در مدارس آموزش داده‌شود اما بسیاری از معلمان نمی‌دانند چطور باید با مشکلات دانش‌آموزان‌شان برخورد کنند. ما در مدارس با کمبود مشاور مواجه هستیم. دانش‌آموزان اعتماد کمی به اولیای مدرسه دارند. این باعث می‌شود که نتوانند مشکلات‌شان را بیان کنند. به نظر من نباید همیشه چشم امیدمان به دولت و سازمان‌های دولتی باشد. راهکاری که می‌تواند تسریع‌کننده آموزش باشد فعالیت NGO هاست. یکی از ضعف‌های خمیر کم‌رنگ بودن سازمان‌های مردم نهاد در آن است. اگر از مردم خمیر در راه‌اندازی NGO  کمک گرفته شود و فرهنگ مشارکت و مطالبه‌گری را نهادینه کنیم، به کم شدن مشکلات اجتماعی کمک می‌کند.