وضعیت مرجان‌های خلیج فارس

صخره‌ها یا جزایر مرجانی برای دریا، حکم جنگل‌ها را دارد برای خشکی. تنوع و تکثر گونه‌های دریایی مدیون و مرهون جزایر مرجانی هستند و از میان رفتن این جزایر، برابر با از بین رفتن تنوع زیستی در دریاست.

به گزارش صبح ساحل، صخره‌های مرجانی، از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین اجتماع موجودات زنده بر روی زمین هستند. این صخره‌ها یکی از مهمترین، ظریفترین و متنوعترین اکوسیستم‌های آبی است که شکل‌گیری آن به زمان زیادی نیاز دارد و نقش بسیار مهمی‌‏‎در سلامت محیط زیست و آب و هوای کره زمین دارند. بیشتر صخره‌های مرجانی بین ۵ تا ۱۰ هزار سال عمر دارند و برخی از آن‌ها صخره‌های آبی روی هم انباشته شده‌ای هستند که میلیون‌ها سال قدمت دارند.

مرجان‌هایی که صخره‌های مرجانی را تشکیل می‌دهند تنها در شرایط خاصی پرورش می‌یابد. آن‌ها در آب گرم، شور و تمیز زندگی می‌کنند. رشته صخره‌های عظیم آبی در طول سال با درجه حرارتی بیش از ۲۱ درجه سانتیگراد گرم باقی می‌مانند. مرجان‌ها همچنین تنها در آب‌های کم‌عمقی که نور خورشید بتواند به آن‌ها برسد زندگی می‌کنند‎.

‎این اکوسیستم محصول همزیستی مرجان‌ها و نوع جلبک تک‌سلولی تاژک‌دار است به نام زوکسانتلای که در بین بافت‌های مرجان زندگی می‌کنند. این جلبک‌ها فتوسنتز می‌کنند و برای مرجان اکسیژن، انرژی و مواد مغذی تأمین می‌کنند و رنگ‌های زیبای مرجان‌های ساحلی به خاطر آنها است. علاوه بر این مرجان‌ها به این جلبک‌ها برای ساختن اسکلت کلسیمی ‌‏‎خود نیاز دارند. در مقابل مرجان‌ها برای این جلبک‌های تک سلولی محیطی برای رشد و همچنین نیتروژن، فسفر و دی‌اکسید کربن فراهم می‌کنند.‏

حیات ۲۵ درصد آبزیان مستقیم یا غیرمستقیم به این صخره‌های مرجانی وابسته است و زندگی بیش از نیم میلیارد از مردم جهان که در مناطق ساحلی زندگی می‌کنند هم به مرجان‌ها متکی است.

گردشگری، صیادی و همچنین جلوگیری از تخریب سواحل نیز مستلزم از بین نرفتن صخره‌های مرجانی است.‏به علاوه، صخره‌های مرجانی در تعادل بخشیدن به میزان کربن و نیتروژن، حفظ خطوط ساحلی در برابر تخریب ناشی از هجوم مداوم امواج، توفان و سیل، ایجاد محیط زیست دریایی و همچنین مواد مغذی برای زنجیره غذایی و همچنین تعادل بخشیدن به سیستم ظریف طبیعت نقش اساسی دارند.‏

مرجان چیست؟

مرجان‌ها موجودات زنده‌ با اسکلتی از جنس کربنات کلسیم و دارای اکوسیستم کاملی هستند و آسیب رساندن به این اکوسیستم موجب تخریب کل اکوسیستم اعم از آبزیان، جلبک‌های همزیست مرجان‌ها و خود مرجان‌ها می‌شود و این در حالی است که به گفته محققان حوزه زیست دریا به دلیل عدم اعمال دقیق قوانین و نبودن محیط‌های حفاظت شده مرجان‌های خلیج فارس همواره در معرض سفیدشدگی قرار دارند‎.

‎اولین مرجان‌ها حدود ۵۴۰ میلیون سال پیش در نتیجه ترکیب یک حیوان (توتیا- جانور آبزی کوچک خاردار) و یک گیاه تک‌سلولی در بدن بعضی موجودات مرکب، بر روی زمین ظاهر شدند؛ این موجودات هرچند در طول میلیون‌ها سال توانسته‌اند به حیات خود ادامه دهند، ولی در حال حاضر صخره‌های مرجانی در همه جای جهان در شرایط استرس‌زا قرار دارند‎.

‎معدن‌کاوی، کشاورزی، روان آب‌های شهری، آلودگی‌های آلی و غیرآلی، صید بی‌رویه ماهی‌ها، بیماری‌ها، حفر کانال و افزایش دسترسی به جزیره‌ها و خلیج‌ها از جمله تهدیدهای منطقه‌ای است که اکوسیستم‌های مرجانی را تحت تأثیر قرار داده است و علاوه بر آن باید اثرات تخریبی ناشی از افزایش دما و افزایش سطح آب دریاها، تغییرات‎ pH ‎به دلیل اسیدی شدن اقیانوس‌ها و انتشار گازهای گلخانه‌ای را به شرایط استرس‌زا برای حیات مرجان‌ها اضافه کرد‎.

‎تخمین‌های کلی نشان می‌دهد که حدود ۱۰ درصد از صخره‌های مرجانی جهان به طور کامل نابود شده‌اند و حدود ۶۰ درصد از صخره‌های جهان به دلیل فعالیت‌های انسانی در معرض خطر قرار دارند و این در حالی است که شدت آسیب به صخره‌های مرجانی به ویژه در جنوب‌شرقی آسیا بیشتر است، به گونه‌ای که در این نواحی ۸۰ درصد از صخره‌ها در خطر انقراض قرار دارند‎.

‎بنا بر گزارشی که در خبرگزاری دانشجویان ایران منتشر شده است، محققان حوزه زیست دریا بر این باورند که بر اساس پیش‌بینی‌ها، بیش از ۵۰ درصد از صخره‌های مرجانی جهان تا سال ۲۰۳۰ تخریب خواهند شد و در نتیجه بسیاری از دولت‌ها مجبور می‌شوند با استفاده از قوانین زیست‌محیطی به حفاظت از آنها بپردازند‎.

‎تغییرات دمای آب بیشتر از یک تا ۲ درجه سانتی‌گراد همراه با تغییرات شوری آب می‌تواند منجر به مرگ برخی گونه‌های مرجانی شود. تحت چنین استرس‌های محیطی، مرجان‌ها، جلبک‌های همزیست را دفع می‌کنند و در نتیجه پدیده‌ای به نام سفیدشدگی یا بلیچینگ مرجان ایجاد می‌شود که در این مرحله مرگ مرجان‌ها فرارسیده است‎.‎

کشور ما نیز از این شرایط مصون نیست؛ چراکه به گفته محققان شرایط استرس‌زا در حال افزایش است و از سوی دیگر قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای جلوگیری از مرگ این جانداران دریایی اعمال نمی‌شود‎.

‎
مرجان‌های خلیج فارس

خلیج فارس از جمله دریاهایی است که محل زندگی صخره‌های مرجانی است و توده‌های بزرگی از آن در این خلیج کهن زندگی می‌‏‎کنند. از آنجایی که این دریا محل تجمع کشتی‌های مختلف، به ویژه نفت کش‌هاست، موضوع محیط زیست و سلامت صخره‌های مرجانی از اهمیت بیشتری برخوردار است.‏
نیکو چهل تنی از محققان حوزه خلیج فارس مرجان‌ها را موجودات زنده‌ با اسکلتی از جنس کربنات کلسیم توصیف می‌‏‎کند و در این باره به ایسنا می‌‏‎گوید: این صخره‌ها اکثرا در آب‌های کم عمق و در بستر ثابت هستند. البته گونه‌های نادری مانند مرجان‌های قارچی در آب ثابت نیستند‎.‎‏ ‏

وی با بیان اینکه مرجان‌ها دارای اکوسیستم هستند، یادآوری می‌‏‎کند: اکوسیستم‌های مرجانی چرخه کاملی دارند، از این رو هر نوع آسیبی که به هر بخش از اکوسیستم مرجانی وارد شود، می‌تواند کل اکوسیستم منطقه را اعم از آبزیان، جلبک‌های همزیست مرجان‌ها و خود مرجان‌ها را نابود کند‎.

‎چهل تنی، تعداد گونه‌های مرجان را بیش از ۷۰۰ گونه مرجان‌های نرم و سخت ذکر می‌‏‎کند و ادامه می‌‏‎دهد: در مورد مرجان‌ها منطقه‌ای در جنوب شرقی آسیا به نام «مثلث مرجانی» وجود دارد که آب‌های بخش شمالی استرالیا، فیلیپین، اندونزی، مالزی و گینه نو را دربرمی‌گیرد؛ منطقه‌ای که بیشترین تنوع مرجان‌ها در جهان را دارد و بیش از ۵۰۰ گونه مرجان سخت در آن شناسایی شده است‎.‎‏

با این حال، در خلیج فارس تحقیقات جامعی برای شناسایی انواع مرجان‌ها صورت نگرفته است، ولی مطالعات پراکنده صورت گرفته نشان می‌دهد در مناطقی چون «جزیره کیش»، «جزیره بنی فارور» و «لارک» بیش از ۳۰ گونه مرجان سخت وجود دارد و به نظر می‌رسد در خلیج فارس بالاترین میزان گونه مرجانی را دارند‎.‎‏ وی رنگ مرجان‌ها را متنوع ذکر کرد که از قهوه‌ای تا زرشکی و قرمز و حتی سبز دیده می‌شوند‎.‎

حیات مرجان‌ها

مرجان‌ها به کمک جلبک‌های همزیست خود فتوسنتز کرده و دارای اکوسیستم هستند. نیکو چهل تنی با اشاره به این مورد گفت: مرجان‌ها خود تولیدکننده هستند و مواد مغذی تولید می‌کنند و ماهیان به عنوان مصرف کننده‌های اولیه از آن‌ها تغذیه می‌کنند و در عین حال این مرجان‌ها نمی‌توانند در محیط‌هایی که دارای مواد مغذی بالا است، به زندگی خود ادامه دهند‎.

‎این محقق در مورد تغییر در میزان صخره‌های مرجانی می‌‏‎گوید: حال اگر ماهیانی که جلبک مصرف می‌کنند، به دلیل صید بی‌رویه، تعدادشان کم شود، در نتیجه میزان مواد مغذی و رشد جلبک‌ها بیشتر و بیشتر شده و لارو مرجان‌ها نمی‌توانند مکان مناسب برای مستقر شدن و ثابت شدن‎ (Settle) ‎پیدا کنند و یا هنگامی‌‏‎که جلبک‌ها بر روی مرجان‌ها رشد می‌کنند، مانع از انجام فتوسنتز توسط «زوگزانتلا»‌ها (جلبک‌های تک سلولی که با مرجان‌ها همزیستی می‌کنند) می‌شوند و این جلبک‌ها از مرجان‌ها جدا شده و در نهایت منجر به سفیدشدگی و مرگ مرجان‌ها می‌شود‎.

‎این محقق با تأکید بر اینکه درباره چگونگی به وجود آمدن و شکل‌گیری صخره‌های مرجانی نظریات متفاوتی ارائه شده است، می‌‏‎گوید: صخره‌های مرجانی معمولاً به سه شکل دیده می‌شوند، طبق نظریه داروین این سه شکل سه مرحله متفاوت از تغییر یافتن و تکامل است.

اگر مرجان‌هایی که در اطراف جزیره آتشفشانی به وجود آمده‌اند، مستقیما از ساحل به سمت دریا کشیده شده باشند و با بالا آمدن آب‌ها این جزیره همچنان بالای آب باقی بمانند، نوعی از شکل‌گیری مرجان را خواهیم داشت که به آن «فرینجینگ» می‌گویند و با ادامه پایین رفتن جزیره و بالا آمدن آب‌های اطراف آن دو نوع دیگری از صخره‌های مرجانی شکل خواهند گرفت که قدمت بیشتری دارند‎.

‎وی تولید مثل مرجان‌ها را بر دو گونه «جنسی» و «غیر جنسی» می‌‏‎داند و توضیح می‌‏‎دهد: معمولاً مرجان‌ها در آب و در زمانی خاص، تخم‌ها و اسپرم‌هایشان را رها می‌کنند و تولید مثل صورت می‌گیرد و لارو تشکیل می‌شود و این لاروها در مکان مناسب، بستر خود را تثبیت می‌کنند و در تولید مثل غیر جنسی نیز مرجان‌ها از طریق جوانه زدن تکثیر می‌شوند‎.
‎
وضعیت مرجان‌های خلیج فارس
از آنجایی که در ایران‎ ‎سیستم‌های حفاظتی و مناطق حفاظت شده و حتی داده‌های جامع در خصوص مرجان‌ها در اختیار نداریم، به صراحت نمی‌توان اظهار نظری درباره وضعیت مرجان‌ها داشت، ولی مشاهدات از خلیج فارس نشان می‌دهد که وضعیت حیات این جانداران در حال بدتر شدن است‎.
‎نیکو چهل تنی با اشاره به موارد بالا می‌‏‎افزاید: عدم توجه به نحوه لنگراندازی لنج‌ها، عدم کنترل صید و قایق‌ها و تعداد غواص‌ها از جمله دلایل در خطر بودن حیات مرجان‌های خلیج فارس است.‏

وی ادامه می‌‏‎دهد: یکی از مزایای داشتن‎ Marine Park ‎کنترل صید، قایق‌هایی که بر روی مرجان‌ها قرار می‌گیرند و تعداد غواص‌ها است و اگر این کنترل‌ها صورت نگیرد، وضعیت زیست در دریا و اقیانوس‌ها دگرگون خواهد شد‎.

‎چهل تنی با تأکید بر اینکه در ایران قانون صید وجود دارد، ولی نظارت دقیقی بر روی صید در خلیج فارس صورت نمی‌گیرد،‌ گفت: بر اساس قانون صید در فصل خاصی از سال گونه بخصوصی از ماهیان صید نمی‌شود.

وی با انتقاد از نحوه لنگراندازی لنج‌های بزرگ در خلیج فارس، می‌‏‎گوید: در برخی اوقات به دلیل شرایط آب و هوایی لنج‌های بزرگ بر روی منطقه لنگر می‌اندازند و در بیشتر مواقع جایی که آنها لنگر می‌اندازند، منطقه رویش مرجان‌ها است‎.‎

چهل تنی با تأکید بر اینکه به دلیل شوری و کدورت بالای آب در خلیج فارس، مرجان‌های این منطقه نسبت به مرجان‌های موجود در اقیانوس‌های باز، بیشتر در معرض خطر قرار دارند، یادآور می‌‏‎شود: گرمایش زمین و گازهای گلخانه‌ای موجب بدتر شدن وضعیت آب‌ها در خلیج فارس شده و البته این پدیده به یکباره نبوده است، ولی با سرعتی که ما برای تولید گازهای گلخانه‌ای داریم، مرجان‌ها نمی‌توانند با این شرایط سازگار شوند‎.

‎وی در عین حال با تأکید بر اینکه مرجان‌های موجود در مناطق گرمسیری به تغییر دما حساس هستند، می‌‏‎گوید: حال اگر در طول یک سال دمای آب حتی یک تا دو درجه هم تغییر کند، مرجان‌ها دچار استرس شده، جلبک همزیست خود را از دست داده و دچار سفیدشدگی می‌شوند، چون این جانوران به تغییرات ناگهانی عادت ندارند و تا بخواهند با شرایط ایجادشده، خود را سازگار کنند، سال‌ها طول می‌کشد‎.

این فعال محیط زیست ساخت و ساز در سواحل را از دیگر معضلاتی می‌‏‎داند که منجر به نابودی مرجان‌ها شده است. وی توضیح می‌‏‎دهد: ساخت و ساز رسوباتی را ایجاد می‌کند و مرجان‌ها مجبورند با تولید «موکوس» این رسوبات را از خود دور کنند و با این روش از خود در برابر این رسوبات حفاظت کنند که این امر موجب صرف انرژی بالایی از سوی مرجان‌ها می‌شود‎.

‎وی با تأکید بر اینکه بسیاری از مرجان‌ها قادر به تولید موکوس کافی نیستند، ادامه می‌‏‎دهد: معمولاً در مرجان‌هایی که شکل پهن دارند، رسوبات به راحتی می‌توانند داخلشان گرفتار شوند و به این ترتیب این نوع مرجان‌ها حتی با تولید موکوس هم نمی‌توانند رسوبات را از خود دور کنند‎.

‎چهل تنی، مرجان‌ها را موجوداتی حساس نسبت به تغییرات شوری، دما و مقدار مواد مغذی توصیف می‌‏‎کند و می‌‏‎افزاید: این تغییرات موجب سفیدشدگی مرجان‌ها می‌شود و تا مرحله‌ای امید است که جلبک‌های همزیست خود را بتوانند بازگردانند و اگر از این مرحله عبور کنند، به طور مداوم جلبک‌های دریایی روی آنها پوشیده می‌شود و در نهایت تبدیل به سنگ‎ ‎خواهند شد که دیگر نه موجود زنده‌اند و نه می‌توانند تولیدی داشته باشند‎.‎

برخی از آفت‌های مرجان‌ها، موجودات زنده هستند. مثلاً شکوفایی جلبک‌ها از جمله کشند قرمز از دیگر عوامل موثر در مرگ مرجان‌ها است. و گفت: یکی از عوامل شکوفایی جلبکی تغییر فصل و تغییر دماست. زمانی که دما به طور ناگهانی تغییر می‌کند با بلوم (شکوفایی) جلبکی و حتی شکوفایی عروس دریایی مواجه می‌شویم و در سال گذشته شکوفایی این دو بقدری زیاد بود که در زمان غواصی گویا در سوپ سبزی و یا سوپ عروس دریایی حرکت می‌کردیم و به نظر می‌رسد که هر سال این شکوفایی بیشتر و بیشتر می‌شود‎.‎

مراحل نابودی صخره‌های مرجانی

صخره‌های مرجانی به مرور و بر اثر اتفاقات پی درپی به سمت نابودی می‌‏‎شوند. همان طور که گفته شد، تغییر اقلیم و دستکاری‌های انسان از آن جمله اند. در خلیج فارس روند از بین رفتن مرجان‌ها تندتر از روند جهانی آن است.‏

نیکو چهل تنی، کارشناس محیط زیست در باره مراحل نابودی یک مرجان می‌‏‎گوید: ابتدا مرحله‎ bleached coral ‎‏ است که در این مرحله مرجان‌ها جلبک همزیست خود را از دست داده و سفید می‌شوند، ولی هنوز امیدی برای بازگردان آنها وجود دارد. مرحله بعد‎ recently killed coral ‎است، به این معنا که مرجان‌ها به تازگی مرده‌اند و رشد جلبک بر روی مرجان‌ها آغاز شده است و در مرحله نهاییRock ‎‏ است که مرجان‌ها به سنگ تبدیل می‌شوند و دیگر امیدی به بازگشت آنها نیست‎.‎

چه باید کرد؟

مشکلات و معضلات محیط زیست محدود به کشور ما نیست. همه جای دنیا توسعه و ساخت و ساز علیه محیط زیست عمل می‌‏‎کند. از این رو، برای هر مشکل کوچک و بزرک زیست محیطی، راهکارهایی در سراسر دنیا ایجاد شده است.‏

نیکو چهل تنی از محققان حوزه خلیج فارس در این باره می‌‏‎گوید: هرچند که نمی‌توان به طور کامل جلوی گرمایش زمین و رسوبگذاری ساخت و ساز برای پیشرفت بنادر را گرفت، ولی می‌توان نظارت کاملی بر نحوه لنگر انداختن کشتی‌ها و لنج‎ها، ورود آلودگی‌های انسانی به داخل آب و شکستن مرجان‌ها داشت و جلویشان را گرفت‎.‎‏ ‏

وی با بیان اینکه با استفاده از «بویه»های ثابت می‌توان جلوی لنگر انداختن کشتی‌ها گرفته شود توضیح می‌‏‎دهد: این در حالی است که استفاده از بویه‌های ثابت در آب‌های ایران و جزایر به ندرت اتفاق می‌افتد‎.‎‏

در کشورهای آسیای شرقی پیشرفت‌های زیادی در این زمینه شده است و به عنوان مثال در برخی جزایر مالزی با ایجاد‎ Marine park ‎بخش‌هایی تنها به غواصی اختصاص داده شده است و از جمله قوانینی که برای این منطقه در نظر گرفته شده، این است که روزانه ظرفیت محدودی غواص می‌توانند در این منطقه حضور داشته باشند و حتی توریست‌ها نمی‌توانند در جزیره مستقر شوند‎.

‎این محقق مرجان‌های خلیج فارس، فرهنگ‌سازی به مردمان محلی را از دیگر رویکردهای کشورها برای حفظ مرجان‌ها دانست و اظهار کرد: ارائه آموزش به مردم محلی بسیار مهم است‎.

‎بسیاری از ما در مورد اهمیت مرجان‌ها و نقش آنها در سلامت و پایداری اکوسیستم خودمان اطلاعات زیادی نداریم. روند تخریب صخره‌های مرجانی به گونه‌ای تأسف‌بار در خلیج‌فارس پیش می‌‏‎رود و نداشتن اطلاع از اهمیت این صخره‌ها، به تخریب بیشتر آن می‌‏‎انجامد. لازم و حتی ضروری است همه ما از تاثیرات تخریب این جنگل‌های دریایی بر زندگی خودمان بیشتر بدانیم تا شاید اندکی از سرعت تخریب‌ها کاسته شود.

منبع: سلامت نیوز