بین استادان در قید حیات رشته زبان و ادبیات فارسی بی شک هیچ نامی به انداره «محمدرضا شفیعی کدکنی» درخشان نیست. او با تالیفات متنوعش موقعیت خاصی در ادبیات معاصر ما به دست آورده است.استاد بزرگی که 19 مهرماه، هشتاد و یکمین سال از عمر پربرکتش را به پایان رساند. اگرچه امسال زادروز او به خاطر تقارن با سفر ابدی هماستانی هنرمندش استاد شجریان آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفت، اما نباید فراموش شود. او سرمایه ارزنده فرهنگ و ادب سرزمین ماست که خوشبختانه افتخار همعصر بودن با او را داریم. متن پیش رو نگاهی است به فعالیتهای ادبی او به خصوص آخرین مجموعه شعرش. مجموعه شعری با عنوان «طفلی به نام شادی» که در بهار سال جاری به چاپ رسیده است.
زندگی و تحصیلات استاد
محمدرضا شفیعی کدکنی استاد بزرگ زبان و ادبیات فارسی در 19 مهر 1318 در کدکن از توابع نیشابور متولد شد. پدرش معمم بود و خود، آموزش او را به عهده گرفت. او هیچ وقت به دبستان و دبیرستان نرفت و نزد پدرش و «محمدتقی ادیب نیشابوری» به یادگیری ادبیات عرب پرداخت.
وی همچنین فقه و اصول را نزد «شیخ هاشم قزوینی» فراگرفت. پس از مرگ شیخ هاشم تا آخرین مراحل درس خارج فقه را از «سید محمدهادی میلانی» آموخت. استاد به پیشنهاد دکتر «علی اکبر فیاض» در آزمون ورودی دانشگاه فردوسی مشهد ثبت نام کرد و به عنوان نفر اول پذیرفته شد. لیسانس خود را از همین دانشگاه و دکترا را از دانشگاه تهران گرفت. و ازآن موقع تا کنون به تدریس در دانشگاه تهران مشغول است. کلاسهایش که به صورت آزاد برگزار میشود مورد استقبال دانشجویان ادبیات از سراسر کشور قرار گرفته است. به طوری که فضای کلاس پاسخگوی تعداد نفرات نیست.
فعال در همه زمینههای ادبیات
فعالیتهای ادبی استاد شفیعی کدکنی به یک زمینه محدود نمیشود او هم یک چهره دانشگاهی و پژوهشگر است هم شاعر. به عنوان یک شخصیت دانشگاهی هم به یک زمینه اکتفا نکرده است. هم تصحیح آثار شاعرانی مثل عطار و مولانا را در کارنامه دارد. هم آثار تئوریکی مثل «موسیقی شعر» و «صورخیال در شعر فارسی». از طرفی درکتاب «تاریخ ادوار شعر فارسی» نگاهی به تاریخ ادبیات دارد. او در شعر هم چهره موفقی است و سه دفتر شعر به چاپ رسانده است.
وی از سال 44 تا 56 هفت مجموعه شعر چاپ کرده بود که در سال 76 همه آنها در دفتر شعری با «نام آیینهای برای صداها» منتشر کرد. در همان سال هم مجموعه شعری با عنوان «هزاره دوم آهوی کوهی» را در اختیار علاقهمندان قرار داد. در بهاری که گذشت بعد از 23 سال مجموعه شعر جدید این استاد ارزشمند ادبیات با نام «طفلی به نام شادی» به چاپ رسید.
عرفان شناس معتدل
استاد شفیعی کدکنی تسلط بالایی روی عرفان دارد. تعمق روی آثار مولانا و عطار و دیگر عرفا این شناخت قابل توجه را به او داده است. کتاب «تازیانههای سلوک» او که به آثار سنایی میپردازد جزء آثاری است که در دانشگاه تدریس میشود. در دیباچه این کتاب او نظری درباره سنایی میدهد که از زبان کسی غیر از او شنیده نشده یا حداقل من نخوانده و نشنیدهام. استاد معتقد است سنایی به یکباره دچار تحول نشده است بلکه تا آخر عمر لایههای مختلف شخصیتی خود را داشته و این موضوع در شعرهایش نیز نمود دارد. او تعریف جالبی از عرفان دارد که نه در دام افراط افتاده نه دچار تفریط شده است. نه قداست برای عرفان قائل است نه عرفان را از بیخ و بن رد میکند او میگوید:«عرفان نگاه هنری است به دین».
شعر نامحدود
شعر او از جهات مختلف قابل توجه است. اشعارش به قالب خاصی محدود نمیشود و از دوبیتی و رباعی تا غزل و نیمایی را شامل میشود. او با وجود تسلطی که روی ادبیات کلاسیک دارد هیچ تعصبی در نوشتن به شیوه کلاسیک ندارد. در مدرن نوشتن هم متعصب نیست. قالب شعر او مناسب مضمون و حال و هوای اوست. شیوهاش در شاعری این است که خود را در اختیار جریان شعری میگذارد و اجازه میدهد شعر او را به هر سمتی که لازم است ببرد. محیط پیرامونش را به وضوح میتوان در شعرش دید. اندیشه در اشعار استاد همان گونه که انتظار میرود پررنگ است و همان چیزی است که از یک شخصیت فرهیخته انتظار میرود.
طفلی به نام شادی
طفلی به نام شادی جدیدترین مجموعه شعر استاد شفیعی کدکنی است. این مجموعه را نشر «سخن» در بهار سال 99 در 418 صفحه منتشر کرده است و با قیمت 70000تومان به فروش میرساند. این کتاب که در مقدمهاش کنایه شاعر به برخی منتقدان را منعکس کرده است، با پنج دفتر شعر ادامه پیدا میکند. نام این دفترها عبارت است از: «زیرهمین آسمان و روی همین خاک»، «هنگامه شکفتن و گفتن»، «از همیشه تا جاودان»، «شیپور اطلسیها» و «در شب سردی که سرودی نداشت». این مجموعه که چاپش نشان از انگیزه و انرژی بالای سرایندهاش در 81 سالگی دارد، تا پایان تابستان به چاپ چهارم رسیده
است.
اشعاری برای اندیشیدن
طفلی به نام شادی همانطور که انتظار میرود در محور اندیشه قوی و قابل اعتناست. مخاطب کاملا متوجه است که با شاعری فرهیخته روبهروست. اشعار کوتاه این کتاب تفکری عمیق را ارائه میدهند.
مهمترین دغدغه فکری این مجموعه درک زندگی و فلسفه آن است. ازعناصر طبیعت برای کمک به انتقال این مفهوم استفاده زیادی شده است. همانطور که اشاره شد، زندگی دغدغه مهم مطرح شده در این کتاب است. اهمیت زندگی و کیفیت آن باعث شده است اشعار اجتماعی زیادی در این کتاب به چشم بخورد چشمگیرترین شعر اجتماعی کتاب هم شعری است که چندی پیش به عنوان آخرین شعر استاد در فضای مجازی با استقبال زیادی روبهرو شد و این مجموعهنام خود را آن گرفته است.
زبان سالم و استوار
همانطور که اشاره شد استاد شفیعی کدکنی خود را محدود به قالب خاصی نمیکند. این کتاب هم شامل قالبهای مختلف است. زبان تا حدودی تحت تاثیر قالب است. در قالبهای کلاسیک زبان هم رنگ و بوی کلاسیک دارد. در شعرهای نیمایی زبان به روزتر است. زبان اشعار نیمایی هم خالی از واژههای آرکائیک نیست.
همانطور که نیما از واژههای مازندرانی استفاده کرده است استاد هم از واژههای خراسانی بهره برده است. البته در این کتاب هیچ مخالفتی با واژههای رایج امروز وجود ندارد به همین دلیل است که واژههایی مثل مش و ولنتاین در آن به چشم میخورد. زبان در این اثر به طور کل زبانی فاخر و استوار است. زبانی که هیچجا سلامت خود را از دست نداده است.
شاعرانگی دلچسب
از لحاظ ادبی هم میتوان گفت تصویرسازیها و تشبیهها و حسنتعلیلها بار شاعرانگی آثار را به دوش میکشند. تصاویر بکر و هنرمندانهای که در این کتاب آمده است لذت خواندن شعر را برای مخاطب دوچندان میکند. زلال و جاری بودن اشعار چیزی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت. در کل طفلی برای شادی خواندنی است. چون هم اثریک استاد بزرگ ادبیات است، هم اندیشه تاثیرگذاری دارد، هم زبان دلچسب، هم شاعرانگی شیرین.