طرح شفافیت آرای نمایندگان یکبار دیگر در نوبت رسیدگی قرار گرفت. گرچه بسیاری از نمایندگان مجلس یازدهم در زمان انتخابات با شعار شفافیت و حمایت از این طرح روی کار آمدند اما زمانی که برای نخستین بار کلیات طرح به صحن آمد، رای نیاورد. اکنون پس گذشت یک سال و نیم از عمر مجلس یازدهم و کش و قوسهای فراوان، اصلاحیه طرح در کمیسیون آیین نامه مجلس نهایی شده و به گفته قالیباف رئیس مجلس به زودی در دستورکار بهارستان قرار میگیرد. نکته جالب توجه این است که بررسی متن نهایی طرح شفافیت نشان میدهد که تبصرهها، طرح را به طور کلی از شفافیت خارج میکنند. به عنوان مثال در مادهای که الزام شده هزینههای ماموریت اعضای کمیسیونها شفاف شود، تبصرهای آمده که با تصویب کمیسیون میتوان اطلاعات را منتشر نکرد. در همین رابطه با استاد حقوق دانشگاه آزاد اسلامی بندرعباس گفتو گو کردهایم. همچنین به بررسی طرح شفافیت آرا نمایندگان از ابتدا تا انتها پرداختیم.
پیچ و خم یک طرح
طرح «شفافیت آرای نمایندگان» با نام اصلی «طرح الحاق دو تبصره به ماده ۱۱۹ قانون آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی» برای نخستین بار در مجلس دهم مطرح شد. شهریور 98 نمایندگان مجلس دهم با دو فوریتی و سپس یک فوریتی شدن طرح اصلاح آییننامه داخلی مجلس، مخالفت کردند تا طرح مذکور روند عادی را تا رسیدن به صحن علنی مجلس طی کند. این اقدام نمایندگان مجلس دهم که اکثرا اصلاحطلب بودند، زمین را برای رقبا هموار کرد و بسیاری از نامزدهای مجلس یازدهم از موضوع شفافیت برای رسیدن به کرسی بهارستان استفاده کردند. با آغاز به کار مجلس یازدهم {که مجلس انقلابی و اکثرا اصولگرا است} طرح شفافیت آرای نمایندگان 15 بهمن ماه 99 به رای گذاشته شد. در کمال ناباوری همگان و برخلاف شعارهای نمایندگان این بار هم شفافیت آرا رای نیاورد. موافقان طرح با اشاره به شعارهای نمایندگان در انتخابات معتقد بودند که شفافیت یک مطالبه عمومی است و بدین گونه نمایندگان نسبت به رای خود مسئولیت پذیر میشوند. مخالفان نیز طرح را نمایشی دانسته و معتقد بودند در عمل شفافیت وجود ندارد و حتی تصویب آن میتواند زمینهی فساد باشد. سه روز بعد 54 نماینده در نامهای به هیئت رئیسه خواستار بررسی مجدد طرح مذکور شدند. در این نامه علاوه بر درخواست بررسی دوباره طرح در صحن علنی مجلس از هیئت رئیسه خواسته شد که ماده 120 و 121 آیین نامه داخلی مجلس را نیز اعمال کنند. ماده 120 شرایط اخذ رای علنی با ورقه را بدینگونه مطرح میکند: هرگاه حداقل 10 نفر از نمایندگان به جاى استفاده از دستگاه الکترونیکى و یا قیام و قعود رأى علنى با ورقه را تقاضا کنند. ابتدا بدون بحث نسبت به درخواست، رأى گیرى بهعمل مىآید و درصورت تصویب درخواست، اصل موضوع با ورقه و بهطور علنى به رأى گذاشته مىشود. ماده 121 هم متذکر میشود که نمایندگانى که رأى ندهند و یا بعد از اعلام اخذ رأى از تالار جلسه خارج شوند، ممتنع محسوب مىشوند. در تبصره این ماده هم آمده است که اسامى موافقین، مخالفین و ممتنعین و کسانى که در رأى گیرى شرکت نکرده و یا بعد از اعلام أخذ رأى از تالار خارج شدهاند، بدون اینکه در جلسه قرائت شود، درگزارشات مجلس ثبت مىشود. پس از این 28 بهمن ماه سال گذشته درخواست بررسی مجدد طرح شفافیت در صحن علنی مطرح شد و یک نماینده به قالیباف تذکر داد. در همین جلسه رئیس مجلس عنوان کرد که ضعفهایی در طرح شفافیت آرا وجود دارد، اما با رأی نمایندگان و در مدار بررسی مجدد قرار گرفتن آن، مشکلات آن را رفع خواهیم کرد. مرداد ماه امسال هم به گفته «مالک شریعتی نیاسر»، نماینده مردم تهران قرار بود قبل از رای اعتماد به وزرا طرح شفافیت در دستورکار کمیسیون آیین نامه مجلس قرار گیرد اما طرح دیگری در اولویت قرار گرفت و به مجلس آمد. در نهایت چند روز اخیر نیز با اعلام رئیس مجلس طرح شفافیت آرا یکبار دیگر در نوبت رسیدگی در صحن و در جلسات علنی قرار گرفت.
راههای گریز
کمیسیون آیین نامه داخلی مجلس اصلاحیه نهایی طرح شفافیت آرای نمایندگان را منتشر کرد. با بررسی متن نهایی طرح مذکور به این موضوع پی خواهید برد که طرح حاوی تبصرههایی است که به طور کلی آن را از شفافیت خارج میکند. به عنوان مثال در تبصره دو ماده 3 طرح نوشته شده: «صوت و تصویر جلسات هیئت رئیسه از طریق سامانه در اختیار نمایندگان قرار میگیرد و آرای اعضای هیئت رئیسه بهتفکیک موافق، مخالف و ممتنع در پایان هر جلسه و مشروح مذاکرات آن حداکثر ده روز پس از جلسه، به اطلاع نمایندگان میرسد. در موارد خاص پس از درخواست رئیس جلسه یا یکسوم حاضران، در صورت تصویب جمع حاضر، رأی اعضا برای اطلاع نمایندگان اعلام نمیشود». در تبصره دو و سه ذیل ماده 4 هم آمده است که در صورت درخواست پنج نفر از اعضای کمیسیون و تصویب آن، آرای اعضای کمیسیون درباره طرح یا لایحه یا بخشی از اجزای آن، بدون درج اسامی منتشر میشود. همچنین درخصوص طرحها و لوایحی که بهموجب اصل هشتاد و پنجم قانون اساسی در کمیسیون مورد رسیدگی قرار میگیرد، الزاماً جلسات بهصورت علنی تشکیل میشود و عدم انتشار آرای نمایندگان در اینگونه جلسات بهمنزله غیرعلنی شدن جلسه نیست. در تبصره ماده 7 درباره شفافسازی هزینهها و نتایج ماموریت اعضای کمیسیون و هیئت رئیسه آورده شده است: «در موارد خاص با تصویب کمیسیون برای اعضای کمیسیون و در مورد اعضای هیئت رئیسه مجلس با تصویب هیئت رئیسه، اطلاعات مربوط به مأموریتها منتشر نمیشود». تبصرههای ماده 10 و 11 نیز مواردی که آرا منتشر نمیشود را مطرح کرده است: «در مورد هریک از مواد یا اجزا که بهتشخیص هیئت رئیسه مجلس جنبه صنفی یا منطقهای دارد، آرا اعلام نمیشود». «در مواردی که حداقل پانزده نفر از نمایندگان رأیگیری مخفی با ورقه را برای غیر از موارد مندرج در این ماده درخواست نمایند، پس از توضیح نماینده پیشنهاددهندگان بهمدت حداکثر پنج دقیقه، رأیگیری بهعمل میآید و در صورت تصویب، برای آن موضوع رأیگیری مخفی با ورقه انجام میشود».
صیانت از شفافیت
نمایندگان مجلس انقلابی که از روزهای ابتدایی بر طبل شفافیت میکوبیدند از زمان روی کار آمدنشان در مجلس کوچکترین قدمی برای آن برنداشتند. به عنوان مثال، پنج نماینده هرمزگان در مجلس یازدهم طی یک سال و اندی فعالیتشان جز در موارد دلخواه خود، دیگر اقدامی در جهت شفافیت انجام ندادند. تحقق شفافیت میتواند نمایندگان را در برابر رأیشان پاسخگو و مسئولیتپذیر کند.علاوه بر این میتواند معیار خوبی برای سنجش عملکرد آنها باشد. هرچند این نگرانی هم وجود دارد که شفافیت آرا به اهرم فشار برخی از گروههای سیاسی تبدیل شود و بخصوص نمایندگان شهرستانها را بیش از پیش محافظه کار کند. البته در تاریکخانه سیاست تحقق شفافیت کار دشواری است و این طرح همچون چراغی کم فروغ خواهد بود در هزارتوی بهارستان. مجلسیها در حالی که هنوز این طرح به صحن علنی نیامده از آن به عنوان «گام تاریخ ساز مجلس» یاد میکنند اما باید دید نمایندگانی که از ابتدا شعار شفافیت سر میدهند به این طرح رای خواهند داد یا خیر؟ در همین رابطه با استاد حقوق دانشگاه آزاد اسلامی بندرعباس گفت و گو کرده ایم.
گفت و گو با «احمد رنجبر»، دکتری تخصصی حقوق از دانشگاه تهران و استاد دانشگاه آزاد اسلامی بندرعباس؛
نمایندگان برای حفظ وجههشان متوصل به تبصرهها نمیشوند
دکتر احمد رنجبر با مثبت برشمردن طرح نهایی شفافیت، معتقدند که توسل همیشگی نمایندگان مجلس به تبصرهها، استثنائات و رایگیری برای برگزاری غیرعلنی جلسات، یک هزینه اخلاقی بر دوش نمایندگان تحمیل خواهد کرد. بر همین اساس بهارستانیها برای حفظ وجههشان هم که شده دائما متوصل به تبصرهها نمیشوند.
-
لطفا دیدگاهتان را درباره طرح شفافیت آرا نمایندگان عنوان کنید.
یکی از ویژگیهای پارلمانهای دموکراتیک مدرن علاوه بر نمایندگی اقشار مختلف مردم، شفافیت است. شفافیت عملکرد نمایندگان مردم در داخل و خارج مجلس از ویژگیهای یک پارلمان دموکراتیک است. شفافیت با مفاهیمی چون آزادی بیان، حق دسترسی آزاد به اطلاعات، حق مشارکت و تعیین سرنوشت مردم گره خورده است. این حقوق و آزادیها مستلزم شفافیت هستند. بدون شفافیت، آزادی بیان معنایی ندارد.
در راستای شفافیت، در اصل 69 قانون اساسی آمده است که جلسات مجلس باید علنی برگزار شود. علنی بودن جلسات مجلس یا کمیسیونها با رایگیری علنی ملازمه دارد. وقتی میگوییم جلسات مجلس علنی است، یعنی رایگیری هم باید علنی باشد. منظور همگان مراسم رایگیری علنی است. یعنی مردم میتوانند مراسم رایگیری را علنی ببینند. معنی دیگری که منظور ما است علنی بودن به معنای انتشار تعداد و اسامی رایدهندگان است. اینجا است که اهمیت طرح شفافیت خود را نشان میدهد. چیزی که در تاریخ قانونگذاری ما به این صورت کم سابقه بوده است. اصل طرح بر علنی بودن رایگیری، انتشار اسامی، و تعداد کسانی است که به موضوعات و طرحها رای میدهند. هر اصل استثنایی دارند، در همهی موضوعات نمیشود که رای گیری علنی باشد. مثلا زمانی که هیئت رئیسه انتخاب میشود یا در جریان رای اعتماد یا عدم اعتماد به وزرا. به طور کلی زمانی که رایگیری به اشخاص یا موضوعات خاص ختم میشود، برخی از کشورها استثنا قائل میشوند.
اصل شفافیت در بسیاری از کشورها وجود دارد. این طرح هم در راستای تحقق چنین اصلی است که کم و بیش طرح خوبی است. با تغییرات زیادی که طی دو-سه سال در این طرح انجام دادند به نقطه مطلوبی رسیده است. طرحهای گذشته جامع نبودند. این طرحی که در دستورکار مجلس است و بنا است که نمایندگان به آن رای دهند، حاوی 12 ماده بوده و در نوع خودش خوب و کم نظیر است. این طرح در آیین نامههای داخلی مجلس در ادوار گذشته یا در نظام سیاسی سابق بیسابقه بوده و میتواند زمینه را برای شفافیت کارکردهای نمایندگان در داخل مجلس و بعضا اقداماتی که در خارج از مجلس در قالب ماموریت انجام میدهند، محقق کند. به عنوان مثال ماده 7 طرح شفافیت که مربوط به انتشار عمومی گزارش ماموریتهای رسمی فردی و جمعی نمایندگان است، نشان میدهد که طرح شفافیت کمی فراتر از بحث صرفا شفافیت در رایگیری نمایندگان گام برداشته است. دست کم درمورد این ماده اینگونه است. در طرح فعلی همهی مواردی که شامل اصل کلی شفافیت یا علنیسازی است، استثنائاتی وجود دارد. به عنوان مثال نمایندگان میتوانند با رایگیری، جلسات یا رایگیری را به صورت غیرعلنی برگزار کنند؛ جز در یک مورد که مربوط به قراردادها، لوایح و موافقت نامههای بین المللی است. من گمان میکنم اگر طرح به این همین صورت، با جرح و تعدیلات اندک به تصویب برسد، کم و بیش میتواند زمینه شفافیت را فراهم کند. چراکه اگر طرح شفافیت به قانون تبدیل شود، یعنی قانونگذار ما بنا دارد که اصل را بر شفافیت و علنیسازی قرار دهد.
۲. با توجه به اینکه در متن نهایی تبصرههایی برای عدم شفافسازی وجود دارد، آیا این طرح میتواند شفافیت را در مجلس محقق کند؟
توسل همیشگی نمایندگان مجلس به تبصرهها، استثنائات و رایگیری برای برگزاری غیرعلنی رایگیری و جلسات، یک هزینه اخلاقی است که بر دوش نمایندگان تحمیل خواهد شد. نمایندگان برای وجهه و اعتبار نمایندگی خودشان هم که شده علی القاعده به این تبصرهها متوسل نخواهند شد، آن هم اگر بخواهد تکرار شود و همیشگی باشد.
3. به چه دلیلی امکان دارد طرح مذکور رای نیاورد؟
هدف از اصل شفافیت یا علنیسازی کارکرد نمایندگان در داخل مجلس، اطلاعرسانی و شفافیت نزد مردم است. یکی از نگرانیهای برخی از نمایندگان شاید این باشد که علنی شدنها زمینه را برای تسویه حسابهای حزبی و گروهی فراهم کند. با توجه به اینکه در کشور ما احزاب وجود ندارد ممکن است زمینه برای تسویههای گروهی فراهم شود یا ممکن است در نظارتهایی که در انتخابات صورت میگیرد {نظارت استصوابی} تاثیرگذار باشد. این نگرانی هرچند قابل قبول نیست اما برای نمایندهای که وارد مجلس شده و دغدغهی این را دارد که مجددا انتخاب شود، قابل فهم است. احتمالا بخشی از مخالفتها میتواند به این دلیل باشد. در کل این طرح، طرح خوبی است اما اصل شفافیت باید بر فعالیت همهی قوا حاکم شود نه فقط بر یک نهاد و قوه. اگر ما شفافیت را ناظر بدانیم بر اعمال نمایندگان مجلس و گمان کنیم که با یک طرح زمینه را برای شفافسازی روندهای سیاستگذاری فراهم کردیم، یک شوخی است. شفافسازی، اصلی است که باید حاکم بر حکمرانی حاکمان باشد. یکی از مولفههای حکمرانی خوب شفافیت است.