اکنون که دست کم ابتدایی ترین شرایط لازم برای شگل گیری تحولات مثبت برای بهبود اوضاع افغانستان حاصل شده و زمینه برای برداشتن نخستین گام ها به سمت بازسازی این کشور فراهم شده است، باید گفت زمان نقش آفرینی میلیون‌ها نفر از مهاجران و پناهجویانی که سال ها و بلکه ده‌ها سال برای فرار از جنگ و ناامنی و بیکاری ... از وطن خویش دور بودند، فرا رسیده است.

میلیون ها تبعه افغانستان که بخش عمده آنها به لطف میهمان نوازی، انسان دوستی و حسن همجواری جمهوری اسلامی ایران، در این کشور همسایه به سر می برند، تجارب و توانمندی های  قابل توجهی در زمینه های گوناگون علمی، فنی و حرفه ای، هنری، ورزشی و ... کسب  کرده اند که به یقین می‌توانند گنجینه های ارزشمندی برای پیشبرد روند بازسازی وطن خویش باشند.

حدود نیم قرن است که ایران، کشوری زیر بار سنگین ظالمانه ترین تحریم‌ها و شرایط سخت اقتصادی و با وجود گذراندن دوران سخت هشت سال جنگ تحمیلی و فراز و فرودهای فراوان، خانه ای امن و میزبانی مهربان برای میلیون ها میهمان از مردمان خسته از جنگ کشور مسلمان و همسایه شرقی خود، افغانستان است. اگرچه به دلیل ترددهای غیرمجاز اتباع افغانستانی به ایران، آمار دقیقی از تعداد این اتباع در ایران وجود ندارد، اما آمارهای غیررسمی حاکی از حضور شش تا هشت میلیون تبعه افغانستان در ایران است. وجود مرز طولانی بیش از یک هزار کیلومتر میان ایران و افغانستان، عملا کار نظارت و کنترل ترددها را سخت کرده و اتخاذ تدابیر و سازوکارهایی برای انجام کنترل های موثرتر در مرزها برای جلوگیری از ترددهای غیرمجاز، ضروری می نماید.

با آغاز درگیری‌های میان شوروی سابق و مجاهدین افغان در بیش از ۵۰ سال پیش، بسیاری از مردم افغانستان برای فرار از جنگ و فقر به کشورهای دیگر پناه بردند که بیشترین سهم مربوط به پاکستان و ایران بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با وجود آغاز جنگ تحمیلی هشت ساله علیه ایران، موج پناهجویان از افغانستان به ایران افزایش یافت و تا امروز که نزدیک به نیم قرن از پیروزی انقلاب اسلامی می‌گذرد، ایران و مردمانش به رسم همسایگی و انسان دوستی، به اذعان مقامات و نهادهای بین‌المللی، مقامات حکومت های مختلف افغانستان و مردم این کشور، همواره بهترین میزبان برای میلیون ها نفر از مردم این کشور همسایه بوده و در این ماه های اخیر، تعداد آنها در ایران طبق روایت های مختلف از پنج تا حتی هفت و یا هشت میلیون نفر هم برآورد شده است.

احمد وحیدی، وزیر کشور جمهوری اسلامی ایران روز پنج مهر 1402، تعداد اتباع خارجی افغانستانی در ایران را بیش از پنج میلیون نفر اعلام کرد.

حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده ادوار هفتم، هشتم و دهم مجلس در مرداد ماه 1402  به «خبرآنلاین» گفت: «یک‌پنجم جمعیت افغانستان در ایران حضور دارند. امروز هر ایرانی امکان رصد امنیتی، اقتصادی و اجتماعی دارد، اما برای مهاجران افغانستانی چنین امکانی وجود ندارد. حضور آنها منجر به چالش‌های مختلفی شده است.»

همچنین اکبر زارعی، مدیرکل اتباع و مهاجران خارجی استانداری قم اعلام کرد: «نرخ زاد و ولد اتباع در قم جای هیچ‌گونه نگرانی ندارد. کمتر از ۲۰ درصد جمعیت استان قم را اتباع خارجی تشکیل داده‌اند. طبق آخرین سرشماری‌های اتباع در سال ۱۴۰۱، ۲۲۰ هزار تبعه از ۱۲۰ ملیت جهان در قم زندگی می‌کنند که بخش زیادی از آن‌ها را مهاجران افغانستانی تشکیل داده‌اند.»

رضا مراد‌صحرایی، وزیر آموزش و پرورش نیز در در مجتمع امیر کمندی شهرستان بهارستان در آئین بازگشایی مدارس در اولین روز از سال تحصیلی 1403-1402، خبر از تحصیل ۶۰۰ هزار دانش‌آموز اتباع در مدارس ایرانی داد.

این آمار و ارقام از حضور بیش از پنج میلیون تبعه افغانستان در ایران حکایت دارد؛ رقمی که وزیر کشور آن را مطرح کرده بود. در همین راستا خبرگزاری فارس نیز درخصوص حضور مهاجران افغانستانی در کشور نوشت: «طبق آمار منتشرشده جمعیت افغان‌ها در ایران اکنون به هشت میلیون نفر رسیده و هر روز حدود ۱۰ هزار نفر به‌صورت غیرقانونی و قانونی وارد مرز‌های ایران می‌شوند. حتی برخی آمار و ارقام غیررسمی حکایت از حضور حدود 10 میلیون تبعه افغانستان در ایران است .

در شرایطی که کشورهای اروپایی به عنوان بخشی از اشغالگران و عاملان درد و رنج های امروز مردم افغانستان، سال هاست تقریبا بطور کامل درهای خود را به روی پناهجویان افغان بسته اند و پناهجویان افغانستانی در کشورهایی مثل پاکستان یا ترکیه هم شرایط چندان مساعدی ندارند، ایران با ارائه حداکثر خدمات حتی فراتر از توان خود از جمله امکان تحصیل در مدارس و دانشگاه‌ها، خدمات رفاهی و درمانی، اسکان، اشتغال و ...، همواره تلاش کرده است تا به رسم میهمان نوازی و انسان دوستی، میهمانان افغان کمترین دغدغه را داشته باشند.

اکنون بیش از دو سال از خالی شدن افغانستان از حضور مخرب و ویرانگر اشغالگران آمریکایی و غربی می‌گذرد، اگرچه این کشور زمانی طولانی برای التیام زخم‌های برجا مانده از سال ها جنگ و اشغال نیاز دارد، اما طبق اذعان و تاکید صریح مقامات حکومت سرپرست فعلی این کشور و نیز طبق اذعان صریح شخصیت های افغانستانی چون سیدعیسی حسینی مزاری رئیس مرکز فعالیت‌های فرهنگی اجتماعی تبیان که خود از نزدیک شاهد ده‌ها سال خدمات گسترده جمهوری اسلامی ایران به میلیون ها میهمان افغان بوده است، امروز شرایط افغانستان به لحاظ امنیت بهبود یافته، آتش جنگ خاموش شده و شرایط برای بازگشت مردم افغانستان به کشورشان و تلاش برای بازسازی خانه و و وطن مادری خودشان فراهم شده است. 

با توجه به ظرفیت های فراوانی که در میان میلیون ها نفر از پناهجویان افغانستانی خارج از این کشور وجود دارد، بدون تردید بازگشت آنها به کشورشان می‌تواند فرصت‌های بزرگی برای جهش در روند بازسازی افغانستان ایجاد کند؛ فرصتی که سالیان سال آرزوی آن را در سینه داشتند و حالا شرایط برای محقق شدن آن فراهم شده است.

در میان میهمانان افغانستانی حاضر در ایران، نخبگان فراوانی وجود دارند که به لطف برخورداری از امکانات تحصیلی و تحصیلات عالی در ایران در رشته های مختلف و تجربه‌اندوزی در زمینه کارها و فنون مختلف از کشاورزی گرفته تا صنایع گوناگون و ورزش و هنر و ...، حالا تبدیل به گنجینه ای ارزشمند برای کمک به بازسازی وطن مادری خود شده اند. 

جمهوری اسلامی ایران نیز که همواره همکاری و گسترش روابط با همسایگان را در اولویت برنامه هایش داشته، اکنون نیز بیش از هر زمان دیگر نگاه ویژه به همکاری با همسایه مسلمان و ملت دوست افغانستان با هدف کمک به روند توسعه و بازسازی این کشور دارد و هم اکنون از بزرگترین شرکای تجاری افغانستان محسوب می شود. 

همه این ها گواه آن است که امروز دست کم شرایط حداقلی اما اساسی و زیربنایی برای بازگشت میلیون ها میهمان افغانستانی از ایران به خانه و وطن مادری خودشان مهیا شده و شایسته است حکومت سرپرست و شخصیت های افغانستان ضمن تلاش مضاعف برای بهبود بیش از پیش زمینه های بازگشت مهاجران و پناهجویان، در تشویق و ترغیب این مردمان سخت کوش برای بازگشت به خانه و آباد ساختن وطن خود بکوشند.