امروزه مسأله انتقال گونه‌های مضر آبزی غیر بومی ناشی از تخلیه آب توازن کشتی‌ها به دریا ‌به شکل یک معضل جهانی نمود یافته و نیازمند همکاری‌ها و عملکرد یکنواخت جهانی و منطقه ای است.

آب توازن، آب شیرین یا شوری است كه در تانك‌های توازن و انبار كالای كشتی‌ها نگه داشته می شود این آب برای حفظ ثبات كشتی و قابلیت مانور آن در طول سفر هنگامی كه كالا حمل نمی كند یا وقتی كه ثبات بیشتر بواسطه دریای متلاطم نیاز است استفاده می شود همچنین آب توازن ممكن است به منظور اضافه كردن وزن جهت فرو رفتن بیشتر در آب برای عبور از زیر پل ها و دیگر سازه ها بكار گرفته شود معمولا آب توازن هنگامی كه كشتی در حال تحویل كالا به بندر و جدا شدن با كالای كمتر یا بدون كالا از اسكله است به درون تانكها پمپ می شود.

با توجه به تردد شناورهای اقیانوس پیما در خلیج فارس و احتمال بروز معضلات زیست محیطی برای منطقه به واسطه آب توازن این شناورها، آلودگی‌های احتمالی موجود در آب توازن کشتی ها و اثرات تخریبی آن را در گفت و گو با کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان مورد بررسی قرار دادیم.

  

  

دکتر سعید تمدنی جهرمی در گفت و گو با خبرنگار صبح ساحل، با بیان اینکه امروزه چهار معضل اصلی برای اکولوژی دریاها وجود دارد افزود: منابع آلوده کننده دریایی مربوط به خشکی ها، بهره برداری زیاد از منابع زنده دریایی،تغییر و تخریب فیزیکی زیستگاه های دریایی و ساحلی و همچنین گونه های مهاجم آبزی چهار معضل اصلی هستندکه امروزه گریبان گیر دریاها شده اند. از این چهار معضل، انتقال گونه های آبزی به عنوان اساسی ترین اشکال وارده به آب توازن کشتی ها مطرح می شود؛ هر چند این عمل به صورت غیر عمد و سهوی صورت می گیرد، اما اثرات جبران ناپذیر آن قابل چشم پوشی نخواهد بود.

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان با اشاره به اینکه آب توازن می تواند موجب انتقال بسیاری از جمعیت های آبزی و پاتوژن های وابسته به آنها به دیگر مناطق شود، گفت: از آنجا که آب تخلیه شده از مخازن آب توزان معمولا حاوی ترکیبات و ارگانیسم های متنوعی از گیاهان، جانوران و باکتری ها است، بالطبع می تواند موجب انتقال بسیاری از جمعیت های آبزی از جمله فیتوپلانگتون‌های غیر بومی و گاها مضر  و پاتوژن های وابسته به آنها بین نقاطی شود که بطور معمول، توسط موانع طبیعی و یا مصنوعی از یکدیگر جدا شده و دور از هم واقع شده اند که این انتقال اثرات اکولوژیک و اقتصادی بعضا پراهمیتی در مناطق مختلف جهان داشته و حتی سلامت جوامع انسانی را در برخی کشورها تهدید می کند.

وی اضافه کرد: اغلب این ارگانیسم ها غیر بومی هستند که در صورت بازماندگی در محیط جدید قابلیت بالایی جهت تبدیل به گونه های مهاجم  را خواهند داشت به همین دلیل آب تخلیه شده از این مخازن را منبع عمده گونه‌های مهاجم دریاها می دانند که خسارت های جبران ناپذیری را به محیط زیست دریا و همچنین مسائل اقتصادی و اجتماعی می تواند وارد سازد.

تمدنی جهرمی در خصوص اینکه گونه های مهاجم آبزی چه گونه‌هایی هستند افزود: گونه های مهاجم به موجودی (اعم از گیاه یا جانور) اطلاق می شود که غالبا غیر بومی بوده و اثرات سوء اقتصادی، محیطی و یا اکولوژیکی بر محیط زیست جدید وارد کند این اثرات بستگی کامل به منشا ارگانیسم و نقطه دارد. بخش اعظم ارگانیسم های حمل شده در مخازن آب توازن کشتی ها چه به دلیل محیط بسته و شرایط نامطلوب مخزن یا محیط مغایر با پارامترهای اپتیمم زیستی از بین می روند حتی فشار آبگیری و تخلیه این مخازن نیز می تواند سبب بروز تلفات در میان این موجودات شود حتی پس از تخلیه نیز رقابت با گونه های بومی یا شکار توسط سایر موجودات بومی و ساکن محیط جدید از دلایل حذف این موجودات خواهد بود اما هرگاه شرایط زیستی در محدوده مناسبی برای گونه های جدید باشد این گونه مهاجم سبب حذف گونه های بومی می‌شود.

وی با بیان اینکه هر گاه گونه ای قادر باشد در محیط جدید به خوبی سازگاری یابد و به گونه ای مهاجم تبدیل شود که اثرات متنوعی بر اکوسیستم منطقه خواهد داشت افزود: این امر می تواند اثراتی مانند، شکار گونه های بومی، تغییر در زنجیره غذایی، کاهش تنوع زیستی و حتی حذف برخی گونه ها را در پی داشته باشد.

  

  

دکتر تمدنی جهرمی خاطرنشان کرد: در مورد بر هم زدن اکوسیستم ها می توان گفت، گونه‌های مهاجم با ورود به اکوسیستم منطقه و تغییر ساختار شبکه غذایی، باعث کاهش تنوع زیستی شده و در نهایت تغییرات اساسی را در ذخائر ژنی منطقه باعث می شود. با ایجاد این تغییرات در اکوسیستم، اقتصاد مناطق ساحلی که عمدتا وابسته به صید و صیادی است به طور بسیار محسوسی کاهش می‌یابد حتی کاهش صنعت گردشگری و توریسم در مناطق و تهدید مناطق آبزی پروری در نزدیکی ساحل نیز از دیگر اثرات سوء اقتصادی گونه های آبزی مهاجم هستند.

وی به اثرات اقتصادی که تکثیر گونه‌های مهاجم می تواند در منطقه داشته باشد اشاره کرد و افزود: کاهش تولیدات شیلاتی و نیز جایگزینی گونه های شیلاتی محلی توسط گونه های مهاجم یا تغییرات محیطی ناشی از فعالیت این گونه ها، تاثیر بر آبزی پروری به ویژه از طریق شکوفایی غیرقابل مهار جلبکی، اثرات فیزیکی بر زیر ساخت های ساحلی بویژه به دلیل استقرار یا فعالیت گونه‌های مهاجم، تاثیر سوء بر صنعت توریسم از طریق تخریب سواحل، اثرات ثانویه ناشی از کاهش تنوع زیستی و اثرات اکولوژیک، هزینه مقابله با مشکلات از قبیل بودجه های تحقیقات، آموزش و پایش مدیریت از تاثیرات سوء انتقال آبزیان مهاجم به سایر مناطق دنیا است.

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان، به اثرات گونه های مهاجم و مقایسه آن با آلودگی نفتی ناشی از نشت نفت از نفتکش‌ها و چاه‌های نفت اشاره کرد و گفت: در آلودگی‌های نفتی، اثرات اکولوژیک بسیار سریع اتفاق افتاده و حاد است با این حال این تاثیرات به مرور زمان با کاربرد تمهیدات تکنولؤژیک و یا جمع آوری و روش های تجزیه شیمیایی و زیستی روند کاهشی پیدا می کند اما در تهاجم زیستی گونه های غیر بومی به یک اکوسیستم آبزی اثرات اولیه جزیی و غیر محسوس است و در عوض به مرور زمان و با تکثیر جمعیت این تاثیرات سرعت و شدت می یابد بنابراین اثر گونه‌های مهاجم بر اکوسیستم مزمن فرض می‌شود. از طرفی بر خلاف آلودگی های نفتی که انسان موفق به ابداع روش هایی موثر برای دفع اثرات آنها شده تا کنون در مقابل تهاجم این گونه به محیط زیست دریاهای آزاد راه حل مناسب و کارآمد ارائه و ثبت نشده است.

وی به پیدایش پدیده کشند قرمز در خلیج فارس اشاره کرد و افزود: پدیده کشند قرمز نخستین بار در مرداد سال 87 در خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شد که عامل آن نوعی جلبک به نام ککلودینیوم بود و باعث نابودی ده ها تن آبزی در منطقه شد. 

این کارشناس ژنتیک و بیوتکنولوژی آبزیان با بیان اینکه هنوز روشی اثبات شده یا قطعی برای جلوگیری و یا کاهش رشد و نموکشند قرمز اجرا نشده است، گفت: با اجرای طرح‌های مختلف از جمله استفاده از نوع خاصی از گل رس (به صوررت پودر یا مایع) بطور مؤثری از رشد و شکوفایی کشند قرمزدر در خلیج فارس جلوگیری شد.

تمدنی جهرمی به عللی از قبیل پیدایش غیرعادی کشند قرمز در خلیج فارس اشاره کرد و گفت: تخلیه آب توازن آلوده کشتیها در خلیج فارس، پسابهای شهری، پسابهای صنعتی، پساب های ناشی از پرورش میگو و ماهی و سموم مورد استفاده در اراضی کشاورزی که در اثر جریان آب یا باد به دریا می ریزند و تغییرات دمای آب (افزایش دمای آب بالاتر از حد میانگین) از جمله مواردی بوده که بر روی پدیده شکوفایی جلبکی این منطقه تأثیرداشته است.

وی با بیان اینکه مدت دوام پدیده کشند قرمز بستگی به عوامل زیادی دارد افزود: مواد غذایی و غلظت آلاینده های محیطی،  نور خورشید، دمای آب و رقابت با دیگر گونه‌های مضر و غیر مضر از جمله عواملی است که می تواند در مدت دوام این پدیده نقش داشته باشد.

  

تمدنی جهرمی اضافه کرد: حضور گونه های مهاجم علاوه بر اثرات نامطلوب بیان شده، عاملی برای ایجاد و انتقال بیماریها در موجودات بویژه انسان و به خطر انداختن سلامت آنها محسوب می شود. وی به روشهای فرآوری آب توازن اشاره کرد و افزود: امروزه به سه روش مکانیکی، فیزیکی و شیمیایی می توان آب توازن را فرآوری کرد که در روش مکانیکی فیلتراسیون، جداسازی، سرریز، رقیق سازی، رسوب دهی، شناورسازی، تعویض آب در آبهای آزاد اقیانوسی صورت می گیرد و در روشهای فیزیکی فرآوری حرارتی، برودتی، اشعه ماوراء بنفش، تغییر سریع فشار و نیز روش الکتریکی از جمله کاربرد میدان مغناطیسی هستند و در روش های شیمیایی استفاده از اکسید کننده های قوی همچون ترکیبات کلر، برم، ازن، پراکسید هیدروژن و مونوکلروآمین، استفاده از یون‌های فلزی، حذف اکسیژن (تزریق گاز بی اثر)، تغییر PH، تغییر شوری، استفاده از رنگ های ضد جلبک برای پوشش دهی دیواره داخلی مخازن و بکارگیری ضدعفونی کننده های آلی است که می تواند از این روشها به تنهایی و یا در ترکیب با یکدیگر بهره گرفت. 

تمدنی جهرمی در پایان تصریح کرد: خوشبختانه در همین ارتباط قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون بین‌المللی کنترل و مدیریت آب توازن و رسوبات کشتی‌ها که در جلسه علنی روز سه‌شنبه مورخ 28 اردیبهشت ماه 1389 مجلس شورای اسلامی تصویب و  ابلاغ شده است.  بر طبق ماده 2 این کنوانسیون  اعضاء تعهد نمودند که مفاد این کنوانسیون و ضمیمه آن را به منظور جلوگیری، کاهش و نهایتاً حذف انتقال عوامل بیماریزا و موجودات زنده مضر آبی، با استفاده از کنترل و مدیریت آب توازن و رسوبات کشتی‌ها، به‌طور کامل و دقیق به اجراء درآورند.

گفتنی است، بیش از 90 درصد از کالاهای تجاری توسط کشتی ها جابه جا می شوند. در این میان روزانه سه تا پنج میلیارد تن آب توازن توسط 85 هزار کشتی شناور جابه جا می شود.هر کشتی بسته به نوع و هدف و اندازه توانایی حمل آب توازن تا 130 هزار تن را دارا است که در این میان حدود هفت هزار گونه مهاجم آبزی قادر به حمل و جابه جایی به کمک آب توازن هستند و روزانه حدود سه تا پنج هزار گونه جدید آبی به سراسر دنیا معرفی می شوند.با توجه به تامین 30 تا 40 درصد از کل نفت دنیا و عبور سالانه10 هزار شناور از خلیج فارس و دریای عمان، سالانه 192 میلیون تن آب توازن به همراه گونه های جانوری جدید وارد آبهای خلیج فارس می شوند.

برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد گونه‌های مهاجم را به عنوان دومین عامل عمده کاهش تنوع زیستی(پس از تخریب محیط زیست) معرفی کرده است نکته مهم در مورد اثرات اکولوژیک ناشی از فعالیت گونه‌های مهاجم این است که برگشت و اصلاح این تغییرات نامطلوب معمولا غیر ممکن خواهد بود. برآوردها حاکی از این است که با توجه به وضعیت ناوگان کشتی‌های جهان همه ساله در حدود 4 میلیارد تن آب توازن توسط کشتی‌ها جا‌به‌جا می شود و روزانه دست کم 3 تا 4 هزار گونه از موجودات زنده به  این وسیله از محلی به محل دیگر انتقال می‌یابند.

لازم به ذکر است که کنوانسیون مدیریت آب توازن کشتی‌ها به منظور جلوگیری از انتقال گونه‌های مهاجم آبزی از طریق کشتی‌ها از سال ۲۰۱۷ لازم الاجرا شده است و به علت عضویت جمهوری اسلامی ایران در این کنوانسیون، ناوگان ملی موظف به نصب این سامانه هستند. بر اساس قوانین بین المللی دریانوردی از سال ۲۰۲۰ به بعد تجهیزات پردازش آب توازن باید روی همه کشتی‌ها و نفتکش‌ها نصب شود.