به نظر جنابعالی تاثیرات و اجرای قانون بانکداری بدون ربا در نظام بانکی کشور چیست؟

شدت حرمت ربا از نظر اسلام از یکسو و ماهیت ربوی نظام بانکداری کشور قبل از انقلاب از سوی دیگر ، تحول و انقلاب در نظام بانکی را  تبدیل به یک ضرورت و مطالبه  جدّی جامعه متدینین و شعار اصلی انقلاب اسلامی کرد. قانون بانكداري بدون رباکه درشهريورماه 1362 به تصويب مجلس شوراي اسلامي وتأييدشوراي نگهبان رسيدواجراي قانون عمليات بانكدار بدون رباازابتداي سال1363 به همه بانك‌ها ابلاغ شد از نظر وزن و ارزش قانونی حقیقتاً از جایگاه بالایی برخوردار است اما از نظر اجرایی تجربه حدود 30 ساله اجرای این قانون چندان توفیقی را نشان نمی دهد.جالب اینکه ابتدا قرار بود این قانون به مدت 5 سال به صورت آزمایش به اجرا درآید و سپس اصلاحات مورد نیاز، شناسایی و اعمال شود که متاسفانه علیرغم مشکلات اجرایی فراوانی که بانکها در صحنه عمل با آن مواجه شدند، اقدام جدی و اساسی در  اصلاح این قانون صورت نگرفته است و به صورت متعارف، این قانون هنوز که هنوز است حالت موقتی در حال اجرا می باشد.

 از نظر جنابعالی بانکداری اسلامی چه ویژگیهایی دارد؟

مهمترین ویژگیهای بانکداری اسلامی به ترتیب الویت حذف ربا؛ جایگزینی معاملات حلال و با سود شرعی؛ قابلیت الگو بودن، جایگزینی و رقابت با بانکداری ربوی و متعارف است.

البته ویژگیهای دیگری وجود دارد که منبعث از ویژگی مذکور می باشد .

به منظور نهادینه کردن فرهنگ بانکداری اسلامی در کشور و لزوم بستر سازی لازم در اجرای این قانون در سیستم چه راهکارهایی ارایه می نمایید؟

اصولاً در کشور ما بانکداري اسلامي در نگاه مردم تنها محدود به حذف بهره از نظام بانکي و نيز کارکرد قرض‌الحسنه شده است در حالي که مفهوم بانکداري اسلامي فراتر از اين موارد است. اساس بانکداري اسلامي مبتني بر فعاليت و کار حقيقي و مولّد و در عين حال سودآور می باشد. و قرض‌الحسنه نيز تنها يکي از ابزارهاي تأمين مالي در اين مجموعه است. بنابراين در گام اول لازم است نگاه عموم مردم به بانکداري اسلامي توسعه يابد تا مفهوم واقعي آن وبه‌ويژه روش‌ها و ابزارهاي متنوع مالي در بانکداري اسلامي را بشناسند. در اين صورت است که انتظار مردم از نظام بانکداري اسلامي و به‌ويژه نقش حقيقي آنها در اين نظام به شکلي بهتر قابل تبيين است.

ازسويي لازم است نگرش مسؤولان نيز در مفهوم بانکداري اسلامي به ابعادي از رفتار و رابطه‌ي مردم‌مدارانه‌ي بانکداري اسلامي معطوف باشد که مبتني است بر ارزش واقعي کار، توليد و خلق ثروت در جامعه‌ي اسلامي، و نيز اهميت رفتار صادقانه و صميمانه با مشتريان نظام بانکي که من ترجيح مي‌دهم اين وجه از بانکداري اسلامي را به «رفتار اسلامي در بانک» تعبير نمايم. بدان معنا که يک بانکِ اسلامي به عنوان يک سازمان معتبر در جامعه‌ي اسلامي در درجه‌ي نخست بايد نماد خلق ارزش، اعتبار، و وجهه و آبرو براي نظام اقتصادي کشور باشد و منبع کسب اين اعتبار را نيز پايگاه مردمي خود به‌عنوان يک نهاد اجتماعي کارآمد و اثربخش بداند. در اين صورت، مردم نيز «بانکداري اسلامي» را عامل رفاه و پيشرفت خود و کشورشان و «بانک‌ِ اسلامي» را حامي و همراه خود در زندگي اجتماعي خويش و مددکار موفقيت در عرصه‌هاي کار و توليد مي‌انگارند. بديهي است که ضامن دستيابي به چنين جايگاهي از بانکداري اسلامي در جامعه‌ي نوين ايراني اسلامي، خود بانک‌ها و چگونگي درک آنها از نقش حياتي مردم / مشتريان و ارتباط با آنها است.

اشاره به اين نکته ضروري است که مؤسسه مالي و اعتباري مهر در مسير رشد و تعالي خود و تبديل شدن به بانک مهر اقتصاد تلاش نموده تا چنين ديدگاهي را در منشور هويت خويش به روشني تصريح نمايد. براين اساس، بانک مهر اقتصاد پيکره‌ي خويش را «خدمات و محصولات متنوع ماليِ اسلامي»؛ شخصيت خود را «مردمي و صادق»؛ رابطه‌ي پيونددهنده ميان مشتريانش را «پايبندي به بانکداري اسلامي»؛ و بارتابش خود را در نگاه مشتريان، يک بانک «صميمي و کارگشا» تعيين نموده است. اميدوارم چنين نگرشي بتواند الگوي واقعي يک بانک موفق اسلامي را توسعه دهد.   

نقش فن آوریهای نوین را در اجرای قانون بانکداری اسلامی چگونه ارزیابی می کنید؟

ابزارهای اقتصادی نوین نقش بسزایی در حل بحران های اقتصادی جهان دارد . این ابزارها توانسته اند چالش های اقتصادی را به فرصت تبدیل کرده و بنگاه های اقتصادی، مدیريت حوزه های سرمایه گذاری، ریسک، تنظیم گردش پول و ...  را برعهده این ابزارها گذاشته اند. بسترفناوری های نوین گام بلندی در ایجاد ، توسعه تفکر و ارتباطات نوین برداشته است. کسب بالاترین نفوذ در جامعه که به بیانی تمامی اقشار جامعه را زیر چتر پشتیبانی خود قرار داد تحلیل رفتارسنجی مشتریان، که توانایی حدس زدن میل اکثریت جامعه در بازارهای پولی و مالی (موردی که امروز در جامعه مبتلا به آن هستیم؛ میل بازار باعث افزایش ناگهانی قیمت طلا، مسکن، ارز و ...) را دارد. در کشور های اسلامی، بانکداری بر اساس اصول دینی و چهارچوبهای اقتصادی اسلامی مدیریت می گردد . توسعه محصولات و استفاده از ابزارهای نوین نیازمند قانونمندی بنگاه های اقتصادی در این حوزه است. با توجه به لزوم گرایش بانکها به استفاده از ابزارهای جدید . می توان بر اساس تدوین ساختارهای اقتصادی اسلامی بعنوان نیروی محرک، قوانین بانکداری اسلامی را در بنگاه های اقتصادی جهت استفاده از فناوریهای نوین اجرا کرد.

در راستای اجرای قانون بانکداری بدون ربا، چه فعالیتها و اقداماتی را انجام داده اید؟

با توجه به اینکه موسسه مالی اعتباری مهر یک سازمان «راهبرد محور» است یکی از محورهای راهبردی موسسه ارائه الگوی بانکداری اسلامی است و اقتضای آن را دارد که این موسسه  همزمان بر دو اصل بهینه گی اقتصادی و مدرن و شرعی بودن را در طراحي و اجراي عملیات بانکی بیندیشد.

کارآمد بودن و اسلامی بودن طرحهای مالی موسسه، در شعار راهبردی این مجموعه تبلور یافته است:

« مهر، نگین بانکداری اسلامی مدرن»

برای دست يابي به این هدف، باید زیرساختهای لازم فراهم می شد. شاید مهمترین زیر ساخت لازم برای تحقق این هدف مقدس، وجود انگیزه لازم در موسسه و کارکنان آن می باشد که به حول و قوه الهی، حاکم بودن ارزشهای در موسسه و نيز ارزشي بودن کارکنان موسسه، این مقدمه مهم را فراهم نموده است.

اما در کنار آن زیرساخت های ديگري نیز باید فراهم می شد که با یاری خداوند متعال از همان ابتدای تاسیس موسسه مهر در نیل به آنها نهایت تلاش معمول گشته است كه به برخي از آنها اشاره مي شود:

1 - آموزش نیروی انسانی:

آموزش به مفهوم فرایند انتقال اطلاعات، نقش به سزایی در بنا نهادن نگاهی جدید و یا تغییر دادن یک عملکرد قدیم دارد. موسسه از زمانی که بنا نهاده شد آموزش نیروی انسانی را در محور احکام فقهی بانکداری اسلامی مهمترین اولویت خود قرارداد. هر نیروی که جهت فعالیت مالی به استخدام موسسه در می‌آید لزوماً  ابتدا باید در کنار آموزشهای تخصصی و فنی یک دوره آموزش فقه بانکداری بدون ربا را سپری کند. این دوره ها با نظارت نهادهاي مسئول و با بهره گیری از اساتید متخصص حوزه و دانشگاه در رشته بانکداری اسلامی برگزار می گردد. اما مهمتر از آن، دوره های تخصصی این رشته است كه برای رده های مختلف سازمان اعم از مدیران ارشد و معاونت هاي دفتر مرکزي، مدیران کل و مديران استانها، رؤسای شعب و مسئولین اعتبارات و حسابداران شعب سراسر کشور برگزار می شود.در این دوره ها، کارکنان با احکام فقهی بانکداری بدون ربا به صورت تخصصی و بومی آشنا می شوند بدین معنا که تمامی عملیات بانکی که در موسسه در حال انجام است از منظر فقهی مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد و مبانی فقهی به آنها آموزش داده می شود.        

جدیدترین دوره این آموزشها از سال 87 در شهر مقدس قم آغاز شده است  تا کنون بالغ بر  300000 نفر ساعت نیروهای اعتباری سازمان تحت آموزش دوره های کاملا تخصصی احکام شرعی بانکداری اسلامی قرار گرفته اند.

2 - تدوین کتاب و جزوه آموزش تخصصی

 آموزش های فوق الذکر نیاز به کتاب آموزش عمومی و تخصصی و بومی داشت که کتاب عمومی مربوط به دوره های مبتدی و طرح معرفت توسط حوزه نمایندگی بنیاد تعاون تدوین گردیده بود اما برای آموزش تخصصی بانکداری نیاز به تالیف کتاب مورد نیاز فراگیران موسسه بود که تحت عنوان « احکام فقهی بانکداری بدون ربا» توسط کارشناس فقه بانکداری اسلامی حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید عباس موسویان تالیف شد. همچنین برای دوره های بومی عملیات بانکی موسسه جزوه ای تحت «عنوان آموزش فقهی عملیات بانکی موسسه مالی اعتباری مهر» توسط کارشناس ارشد فقه بانکداری اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین جواد عبادی تالیف گرديد که بعد از آموزش های متعدد این جزوه در کلاسهای مذکور تکمیل و اعمال اصلاحات لازم، در حال آماده سازی برای چاپ می باشد.

3 - تشكيل كميته شرعي معاملات بانکی:

موسسه مالي اعتباري مهر از چند سال پيش اقدام به تشكيل كميته فني شرعي معاملات نموده است اين كميته با حضور نمايندگي ولي فقيه بنياد تعاون و اساتيد متخصص حوزه و دانشگاه و مديران ارشد موسسه اعم از مديركل و معاونيني كه در طراحي و اجرا و نظارت معاملات موسسه دخيل هستند به طور مرتب تشكيل مي شود و هدف هايي كه ذكر شد محقق و پيگيري مي كنند و در آستانه بانک شدن موسسه بنا به تصمیم کمیته، کلیه قراردادها و فعالیت های مالی و بانکی موسسه مورد بازبینی مجدد قرار گرفت و اصلاحات لازم در قراردادهای مربوطه اعمال گردیده است که در این راستا صدها نفر ساعت با حضور کارشناسان فقه بانکی و حقوقدانان متخصص در این حوزه برگزار گردیده است که حاصل آن فراهم شده قراردادهای کاملاً شرعی و حقوقی و دارای ادبیات کاملا ساده و روان می باشد. و دستورالعملهای مربوط به این قراردادها نیز به شیوه کاملا آموزشی در حال تهیه است.

4 - تشكيل جلسات پژوهشي مشترك با دانشگاه امام صادق^(ع)

امروزه در اجراي عمليات بانكي همه روزه شاهد نيازهاي جديد مشتريان هستيم و بايد بر اساس اين نيازهاي جديد و دائم التغيير جامعه هدف، شكلهاي جديدي از معاملات طراحي و عرضه شود. به همين منظور مي توان با توسعه طرحهاي موجود، متنوع كردن روشها و ابزارهاي تجهيز منابع و تخصيص منابع، از ظظرفيتهاي خالي معاملات در حال اجراي موسسه استفاده كرد همچنين با استفاده از تجربيات طرحهاي گذشته و نيز با مطالعه و تحقيق در تجربيات ساير بانكهاي داخلي و خارجي در اين مورد به طرحهاي جديد و متناسب با نياز مشتريان دست يافت. به عبارتي شرعي بودن معاملات شرط لازم هر موسسه مالي و بانك است اما شرط كافي نيست بلكه بايد در كنار مشروعيت بايد جنبه هاي كارآيي و كارآمدي آنها هم ديده شود. بر اين اساس از سال 87 موسسه به اين فكر افتاد كه با مشاركت اساتيد حوزه و دانشگاه يك محفل فقهي اقتصادي ترتيب بدهد كه در آن محفل  ابزارها و شيوهاي مختلف تجهيز و تخصيص منابع مورد مطالعه و بحث قرار گيرد. اين تيم و كميته با مشاركت معاونت اعتبارات موسسه و محققان دانشگاه امام صادق (ع) تشكيل شده است تا با برگزاري جلسات علمي پژوهشي، موسسه را در دستيابي به طرحهاي جديد كه قابليت اجرايي فني و شرعي را داشته باشد و نيز در حل برخي موضوعات فقهي پيچيده اي كه احيانا در برخي طرح ها به وجود مي آيد موسسه را ياري كند.

5 - تهیه نقشه راه جامع برای تحقق بانکداری اسلامی جهت پیشنهاد به بانک مرکزی:

تطبیق فعالیت های موسسه با قانون عملیات بانکی بدون ربا نه تنها از مهمترین دغدغه های مدیران عالی و میانی  موسسه بوده ،که  به همین منظور طی چند سال گذشته بطور ویژه به این موضوع توجه شده و در بازنگری استراتژی های کلان بعنوان اولین راهبردموسسه تعیین گردیده، بلکه موسسه به این نیز اکتفا نکرد و پا را فراتر نهاد و هدف و غایت خود را تهیه و ارائه مدل بانکداری اسلامی – و نه فقط بانکداری بدون ربا- به نظام بانکی کشور قرارداده است. بر این اساس مطالعات فراوانی توسط کارشناسان و مشاوران فقه بانکی موسسه صورت گرفته و برنامه تحت عنوان « الزامات تحقق بانکداری اسلامی » تدوین گردیده است و در حال حاضر مقدمات لازم برای اجرای این برنامه در موسسه فراهم گردیده است تا با استقرار بانکداری اسلامی در موسسه به صورت عملی الگوی عملی، بانکداری اسلامی نیز ارائه گردیده باشد.

7 - تشکیل هیات نظارت شرعی:

این هیات زیر مجموعه کمیته شرعی بوده و وظیفه دارد که با حضور مستقیم در شعب سراسر کشور، عملیات بانکی کارکنان موسسه را تحت نظارت فقهی قرار دهد. در این راستا چک لیست نظارت شرعی تحت نظر کارشناسان فقه بانکی تهیه گردید و بر اساس این چک لیست معاملات بانکی موسسه با شیوه های مختلف (بررسی نرم افزاری، بررسی پرونده های تسهیلات اعطا شده، مصاحبه با کارمندان و مصاحبه با مشتریان و...) مشکلات احتمالی را جهت شرعی سازی عملیات بانکی موسسه احصاء نموده و با کار کارشناسی پویا، آنها را رفع نماید و نیز تذکرات و تشویقات و تنبیهات لازم را در این خصوص در مورد کارمندان اعمال نماید.